بناهای تاریخی عثمانی | سیر تحول معماری آناطولی از آغاز تا پایان

در ترکیه امروزی آثار تاریخی امپراتوری عثمانی چشم نوازی می کنند و زیبای خاصی به این شهر بخشیده اند. بناهای تاریخی عثمانی نشان از دست هنرمندان و اهمیت پادشاهان به ساخت بناها دارند. معماران ترک در زمان حکومت سلجوقیان پیش از آن که به حل مسائل پیچیده و دشوار ساختمان ها بپردازند. توجه خاصی به تزیین آن ها داشتند و به همین جهت بود که این فنون به ویژه حجاری به پیشرفت های شایانی نائل آمد. در دوره عثمانی نفوذ هنر تزیینی سلجوقی کاملا در تمام بناها و آثار تاریخی عثمانی مشهود و روشن است. نمای بنا و ایوان به همان روش و سبکی است که در ایران و آناطولی از دوران سلجوقیان متداول و معمول بوده است. مقرنس کاری به خصوص در آستانه های ورودی همچنان به کار رفته است ولی به طور کلی نمای خارجی بناها و کاخ های عثمانی شکوه و جلال بناهای سلجوقیان را ندارد. سر درها و اطراف پنجره ها با سنگ تراشیده و گچ کاری و کاشیکاری تزیین شده است و تقریبا به همان سبک و روش قدیمی حفظ شده است که در آثار تاریخی عثمانی به خوبی نمایان است. کاشی معرق که در قونیه ساخته می شد یکی از عوامل تزیین بنا بود. در کاخ توپ قاپو سرا در قسمت کوشک ظروف چینی، معمار ایرانی کاشی معرق را به سبکی که در ایران معمول بود در تزیین خارجی بنا به کار می برد ولی قسمت داخلی با کاشی های یک رنگ ساخت بورسا پوشیده شده است. با ایجاد کارخانجات چینی سازی ازنیک صنعت کاشی سازی نیز توسعه و تکامل یافت. از هنرمندانی که در تذهیب و تزیین کتاب های خطی مهارت داشتند و به وسیله سلطان سلیمان قانونی از تبریز آورده شده بودند برای تزیین پوشش و دیوارهای مساجد و کاخ های استانبول استفاده می شد. تمام طرح ریزی تزیینات پوششی عموما ایرانی است و گل و بوته و نقشه میخک، قرنفل، سنبل و گل سرخ به همان قرار به کار رفته است. چوب نیز یکی دیگر از عوامل تزیینی بناها بود که با پوششی لاکی و نقوش مینیاتوری زمان صفویه تزیین شد. کنده کاری بر روی سنگ و آجر و گچ که در زمان سلاجقه بر روی بناهای تاریخی عثمانی مرسوم بود جای خود را به تکنیک خاتم کاری با چوب های منقش با صدف و عاج داد. تصویر زیر یک نمونه خاتم کاری را که عبارت از جا قرآنی پایه دار است، نشان می دهد. با ما در مجله همگردی همراه باشید برای شناختن آثار تاریخی امپراتوری عثمانی...

مسجد یشیل جامی

ساخت این مسجد در سال 1419 میلادی آغاز و به مدت 5 سال به طول انجامید و بعد از تکمیل آن به تدریج بناهایی به آن افزوده شد و این مسجد به صورت مجموعه ای از برترین بناهای تاریخی عثمانی در آمد. مسجد یشیل دارای صحن حیاط مرکزی و رواق های گنبددار و شبستان است که به وسیله دو گنبد شامل یک گنبد و یک نیمه گنبد پوشیده شده است. رانش گنبد از جانب جنوب به وسیله نیمه گنبد و از جانب شمال به طرف صحن حیاط به وسیله ایوان مهار گشته است. وجود ایوان، صحن مرکزی و کاشی های آبی متمایل به سبز احتمالا نشانگر میزان تاثیر معماری ایران در ساخت و تزیین این مسجد است. دلیل این ادعا کتیبه ای است که از صحن شبستان که نشان دهنده ی ساخت کاشی های این بنا توسط معماران تبریزی است. هانری مارتن نویسنده کتاب سبک شناسی هنر معماری می نویسد: "به نظر من مسجد سبز (یشیل) نمایشگر پایان سبک افراطی هنر معماری سلجوقی و آغاز سبک جدید معماری آثار تاریخی امپراتوری عثمانی است و او معتقد است نیم گنبدها که گنبد را نگه می دارد متاثر از سبک معماری بیزانسی است.

اوچ شرفه لی

این مسجد اندکی بعد از مسجد سبز در ادرنه در سال 1438 میلادی آغاز و به مدت 9 سال ساخت آن به طول انجامید. این مسجد دارای صحن شبستان گنبددار در مرکز و 4 گنبد کوچک در جانب است و توسط یک ایوان به صحن حیاط متصل است و از مهم ترین بناهای تاریخی عثمانی به شمار می آید.

مسجد سلطان محمد فاتح در استانبول

این مسجد ده سال بعد از ساخت مسجد اوچ شرفه لی ساخته شد. طرح اصلی این مسجد شبیه اوچ شرفه لی و از جذاب ترین آثار تاریخی عثمانی است. ولی مانند مسجد یشیل دارای گنبد اصلی بر روی شبستان بزرگی تکیه دارد. گرچه مسجد اوچ شرفه لی و سلطان محمد فاتح شبیه مسجد یشیل جامی ساخته شده اند، اما با توجه به طول و مدت ساخت، و میزان مصالح می توان دریافت که این مسجد مذکور دارای عظمت مورد بحث است. اما با این وجود نفوذ سبک سلاجقه را به آسانی می توان در ساخت این مساجد مشاهده نمود.

مسجد بایزید

مسجد بایزید که در سال 1501 میلادی در استانبول ساخته شد، از نفوذ سبک سلجوقی خارج شده است. معمار این مسجد که خیرالدین نام دارد از ساخت این مسجد با اضافه کردن نیم گنبد، از شمال گنبد اصلی، ایوان را حذف می نماید که همین ادام خیرالدین نوعی کشش به سبک ایاصوفیه است.

کلیسای ایاصوفیه (مسجد ایاصوفیه)

این کلیسا در قرن 6 میلادی به فرمان ژوستنین امپراطور روم شرقی احداث می گردد که از شگفت انگیزترین آثار تاریخی امپراتوری عثمانی می باشد و در حدود سال 857 هجری قمری بعد از تصرف شهر قسطنطنیه (توسط سلطان محمد فاتح) و تبدیل این شهر به استانبول، کلیسای ایاصوفیه با تغییرات اندکی به مسجد گردید. این تغییرات شامل: محراب و ناقوس مسیحیت می شود و محراب مسلمین در جانب جنوبی ایجاد می گردد و نیز تغییراتی در کاشی های درون صحن شبستان ایجاد می شود. و در زیر نوگیرهای گردنه گنبد آیاتی از سوره نور با خط خوش نوشته می شود و نقوشی به صورت شمسه در زیر گنبدهای کوچک نقش می بندد. گنبد اصلی این کلیسا و 4 عدد نیم گنبد اطراف آن و همچنین نورگیرهای دامنه گنبد اصلی و نیمه گنبدها، بدون هیچ تغییراتی به عنوان قسمتی از اجزا مسجد جدید ایاصوفیا به کاربری خود ادامه داد. تصاویری مربوط به مسیحیت در این کلیسا وجود داشته که بعد از تبدیل به مسجد این تصاویر پاک شده و از بین می رود.
در قرن 10 هجری قمری سلطان سلیمان قانونی نیرومندترین فرمانروای جهان اسلام سرزمین های بین النهرین، عراق و مصر را تحت نفوذ خود قرار می دهد. این سلطان با جمع آوری عایدات سرزمین های اسلامی متصرفه صاحب ثروت کلان می شود. که حاصل تجمع ثروت در استانبول سبب می شود که سلطان قدرتمند در فکر ساخت مسجد بزرگ و با عظمت در استانبول بیفتد. در این زمان معمار معروف و چیره دستی به نام سنان ظهور پیدا می کند و سلطان سلیمان در ساخت مسجد بزرگ خویش به نام مسجد سلیمانیه از استعدادهای او بهره می گیرد. سنان در ابتدا سربازی در خدمت مهندسان بوده و سپس از استعدادهای او بهره می گیرد. سنان در ابتدا سربازی در خدمت مهندسان بوده و سپس استعداد خویش را در زمینه معماری به مرحله ظهور می رساند و تا جایی که به مقام رئیس معماران دربار می رسد.

مسجد سلطان سلیمان قانونی

مسجد سلیمانیه با دستور سلطان سلیمان در استانبول احداث گردید. و یکی از کارهای شایسته معمار بزرگ اسلامی سنان و از آثار تاریخی عثمانی است. ساخت این مسجد 7 سال به طول انجامید سنان در ساخت مسجد طرح معماری ایاصوفیا را مورد تقلید قرار داد. که این مسجد دارای یک گنبد مرکزی اصل در مرکز و 4 نیم گنبد در جانبین است و 4 مناری بلند نیز در چهار جانب مسجد برافراشته شده است. علاوه بر صحن شبستان مسجد دارای صحن حیاط مرکزی است که 4 طرف حیاط که رواق های با پوشش گنبدهای کوچک احاطه کرده است.

مسجد سلطان سلیم در ادرنه

یکی از شاهکاری های معماری عثمانیان و از زیباترین بناهای تاریخی عثمانی است که به نام سلطان سلیم ساخته شده است. اهمیت این مسجد نه تنها در عظمت آن است. بلکه بر زمان کار سازنده آن نیز مربوط می شود و از بی نظیرترین آثار تاریخی عثمانی به شمار می آید. سنان این بنا را در سن 84 سالگی احداث نموده است و این خود معرف پختگی استاد توانمند عثمانی در ساخت مسجد مذکور است. گنبد اصلی این مسجد بر روی فضای 8 ضلعی و با نهایت سادگی احداث گشته است و دارای 4 مناره بلند در 4 گوشه شبستان است و این مسجد دارای صحن حیاط مرکزی با چهار رواق جانبی احداث گشته است.