شهر بلقیس | شهری باستانی در شهرستان اسفراین

از حدود 4000 سال پیش در شهر بلقیس اسفراین افراد زیادی زندگی کرده اند و در طول زمان، دستخوش انواع ناملایمات بوده اند از جنگ و خونریزی گرفته تا اتفاقات دیگر. حتی زمانهایی هم وجود داشتند که تمام افراد شهر را ترک کرده و این قسمت خالی از سکنه شد اما، دوباره به آن رونق دادند. آثار برجای مانده از شهر تاریخی بلقیس اسفراین به دوران صفویه مربوط می شوند و حتی، قدمت تعدادی از آثار به قرن دوم اسلامی باز می گردد. در هر صورت، آثار بر جای مانده از شهر تاریخی بلقیس مانند خندق، ارگ و حصارهای اطراف شهر و مقبره شیخ آذری مربوط به دورانهای مختلف بوده که بدلیل تاریخی و ارزشمند بودن، در سال 1380 به فهرست آثار ملی کشور اضافه شدند. با ما در این متن همراه باشید تا سفری کوتاه به شهر تاریخی بلقیس اسفراین داشته باشیم.

شهری افسانه ای در اسفراین

در جنوب غربی اسفراین، شهر ارگی 1200 ساله وجود دارد که مهمترین اثر تاریخی شهر تاریخی بلقیس اسفراین بوده و به نارین قلعه معروف هست. اولین دوره این ارگ به بعد از حمله مغولان به شهر باز می گردد و بعدها چندین بار این ارگ باشکوه ترمیم و بازسازی شد تا اینکه در سال 1731 میلادی توسط افغانها تصرف گردید. در آن زمان ارگ با تخریب کامل مواجه شد و ساکنانش فرار کردند. پس از آن، مردم شهر جدیدی را برای خود بنا کردند. اما، هنوز خانواده هایی بودند که به صورت مستقل در این مکان زندگی می کردند. این وضعیت تا اواخر قاجار ادامه داشت.

در دوران مختلف، اسفراین مورد حمله و تهاجم اقوام مختلف قرار گرفت، تا جایی که چندین بار کاملا تخریب شد اما، مردمش دوباره آن را بازسازی کردند. علت این اتفاق این بود که شهر در منطقه ای واقع شده که مانند شاهراه ورودی برای اقوام مهاجر بود. این اقوام، افغان ها، مغولان و ازبکان بودند که به ایران سفر می کردند و این ارگ را نابود می ساختند.

همانطور که می دانید اولین بنای گلی بزرگ و با ارزش کشور ارگ بم بود. طبق گفته باستان شناسان، شهر تاریخی بلقیس اسفراین در رتبه دوم جدول قرار می گیرد. سبک معماری آن به دوران ساسانی باز می گردد و از مصالح مهم به کار رفته در ساختش به خشت و گل می توان اشاره کرد.

در سال 1386، در این شهر تاریخی باستان شناسان سفالهایی را پیدا کردند که شباهت زیادی به سفالهای نیشابور قدیم داشتند که در نهایت، هر دوی آنها شبیه به سفالهای مرو و سمرقند هستند. این نشان می دهد که حتی تمدن در قرن دوم هجری نیز در این منطقه وجود داشته است.

تنها اثر باقی مانده از شهر تاریخی بلقیس همین دژ قدیمی بوده که از 29 برج تشکیل شد و تک تک این برجها از هر طرف با خندقی احاطه شده اند که این خندقها راه رسیدن به برجها را سخت تر می کنند. ارتفاع هر یک از این برجها 11 متر بوده که خود باعث اشراف کامل به اطراف می شود. در زمان قدیم، این ارگ سه طبقه بود که متاسفانه، بدلیل حفاری های غیرمجازی که برای بدست آوردن آثار و اشیای تاریخی انجام شدند، فضای داخلی این قلعه کاملا آسیب دید.

در این شهر به غیر از ارگ و در پشت حصاری که در اطراف شهر کشیده شده، بخشهای دیگری نیز وجود داشتند؛ بقعه شاعری به نام شیخ آذری که در زمان شاهرخ تیموری یعنی قرن نهم می زیست و تپه منار که به گفته مورخین و باستان شناسان، محله معروف شهر بود. از سایر قسمتهای شهر بلقیس اسفراین می توان بخش میانی این شهر و همچنین بازار را نام برد. در قسمت غربی این شهر کاروانسرایی به نام کاروانسرای تیموری وجود دارد. همچنین، در این محل مجموعه ای از یخدانها را می بینیم که مربوط به دوران صفویه می شوند.

وجه تسمیه شهر

طبق گفته مورخان، فردی به نام اسفندیار که پسر گشتاسب بود، به عنوان بانی این شهر معرفی شد. قباد ساسانی نیز توجه خاصی به این شهر داشت به طوریکه آن را " مهرجان " نامید. در تاریخ بیهقی نیز از نام اسفراین به صورت اسپرائین یاد شده و در این کتاب اینگونه آن را معنی کرده اند که کلمه اسپرائین از دو بخش اسپر به معنی سپر و آئین به معنای راه و روش تقسیم شد. از این شهر در کتابها و توسط افراد مختلف و در دورانهای مختلف نیز بسیار معرفی گشته که از جمله این موارد می توان به اسپرائین در کتاب برهان قاطع، سبراین در حدود العالم، اسپراین در کتاب تاریخ بیهقی اشاره کرد.

اما معتبرترین مدرک در مورد شهری افسانه ای در اسفراین که سندی غیرقابل تحریف بوده، سکه ای است مربوط به زمان فرمانروایی قاان العادل که از حاکمان ایلخانی بود. این سکه در اسفراین ضرب گردیده و قدمتش به 700 سال پیش باز می گردد، یعنی از زمان مغولان تا اواخر حکومت صفویه.

ثبت جهانی شهر

در آبان سال 1391 اقداماتی توسط میراث فرهنگی برای به ثبت جهانی رسیدن شهر تاریخی بلقیس اسفراین آغاز شدند. این شهر تاریخی آثاری چون ارگ، خندق، شارستان، مسجد جامع، آب انبار، کاروانسرا، برج و بارور، کوره سفالگری، بازار، گورستانی در دروازه شرقی و یخدان را در خود جای داده است. امروزه از مجموعه بالا تنها ارگ از همه سالمتر باقی مانده است؛ قلعه ای با 29 برج به صورت سازه بزرگ خشتی و چینه ای در وسعتی حدود 51 هزار مترمربع. برای دفاع از این قلعه دور تا دورش خندقی بزرگ و وسیع ساخته شد.

قدیمی ترین زندگی در این قلعه به اوخر دوره ساسانی باز می گردد و بر طبق آثار بر جای مانده در سال 31 هجری، این قلعه توسط مسلمانان فتح گشت اما، در اواخر حکومت شاه طهماسب دوم و در اوایل حکومت نادر یعنی در سال 1131 هجری قمری، افغانها با حمله به آن، قلعه را به ویرانی کشاندند.

بناهای شهر

ارگ تاریخی شهر بلقیس

مهمترین بخش این مجموعه را می توان ارگ نام برد که مساحتی در حدود 51712/5 متر مربع را به خود اختصاص داده است. در اطراف این قسمت 30 برج وجود دارند. مصالح به کار رفته در این قلعه خشت و گل بوده که در برخی قسمتها برای استحکام بیشتر در میان آنها از آجر و چوب هم بهره برده اند. در اطراف این بخش شهر بلقیس اسفراین، برای استحکام و مقاومت بیشتر در برابر حملات احتمالی خندق حفر شد. دروازه ورودی آن در ضلع شمالی قرار دارد که در بدو ورود، ما را به قسمت شارستان یا همان بخش عمومی می رساند اما، متاسفانه امروزه تخریب شده است. موقعیت جغرافیایی و استراتژیک این قلعه برخلاف روال ساخت قلعه ها که همیشه در ارتفاع هستند، در زمینی هموار انجام گرفته و برای محافظت از آن، گرداگرد قلعه خندق تعبیه شده است.

آثار شارستان

این قسمت که همان بخش عمومی شهر است، در واقع از محله های مختلف شهر تشکیل می شود که با دیواری خشتی – گلی محصور شدند. در این قسمت که در واقع قسمت عمومی شهر محسوب می شود، بخشهای مختلفی وجود دارند؛ بخشهایی مانند بازار، قبرستان، تپه منار که شامل مسجد می شود، محدوده مربوط به کارهای صنعتی و کارگران. در این قسمت براساس تحقیقات باستان شناسان سکه هایی مربوط به سال 191 هجری قمری یافت شده که خود می توانند نشان دهنده قدمت این قلعه باشند.

تپه منار

تپه منار که شاید بتوان گفت مهمترین بخش عمومی شهر بلقیس اسفراین نیز بوده، در واقع همان مسجد شهر است که در سفرنامه و نوشته های تاریخی نیز از آن کاملا یاد شده است.

آب انبار

در سال 1390 در حفاری و تحقیقاتی که باستان شناسان در شهر بلقیس انجام دادند، در بخش جنوبی شارستان یک سازه آجری با سردر و پله را کشف کردند که احتمالا مربوط به آب انبار شهر می شود. سپس، با تحقیقات بیشتر در این قسمت، کم کم مخزن اصلی این آب انبار نیز کشف شد؛ مخزنی بزرگ و دایره ای شکل در شهر بلقیس با قطر 4/25 متر و عمقی برابر با 5 متر که با آجر و شفته آهک ساخته شده بود.

کوره سفالگری

در شهر بلقیس اسفراین کاوشهای زیادی در مراحل مختلف و در زمانهای مختلف انجام شده اند. در یکی از این بررسی ها، یک کوره سفالگری کشف شد که قدمت آن به نیمه دوم قرن ششم هجری قمری باز می گردد. در این تحقیقات که در کارگاه سفالگری شهر بلقیس اسفراین انجام شدند، آتشدانی در قسمت تحتانی کوره و طاقچه هایی برای قرار دادن سفالها بر روی آن در زمان پخت و سکوی پخت کشف گشتند. این کوره اولین کوره سفالگری و پخت سفال در کل خراسان شمالی بوده که در آن سفالهای لعاب دار بخصوص لعاب فیروزه ای را درست می کردند.

مقبره شیخ آذری

یکی از شعرای معروف قرن هشتم هجری شیخ آذری نام داشت. ایشان فرزند علی ملک بودند و عمر خود را در هند و ایران سپری کردند. پدرشان که از اعیان اسفراین و همچنین از رجال سربداران بیهق بود و علی ملک نام داشت. این شاعر بزرگ در سال 784 در اسفراین بدنیا آمد و به طوسی و اسفراینی اشتهار کامل داشت و چون در ماه آذر متولد گردید، تخلص خود را آذری نامید. ایشان مراحل سلوک را پیاپی طی کرد و دوبار به زیارت خانه خدا رفت و مدتی نیز در آنجا اقامت کرد. سپس در بازگشت به هندوستان رفت و نزد سلطان احمد شاه بهمنی ماند و از طرف این شاه به ملک الشعرا ملقب شد.

طبق دستور شروع به نوشتن بهمن نامه کرد که مضمونش مدح پادشاه بود. پس از نوشتن این نظم، اجازه خواست تا به وطن باز گردد اما، شاه وقت اجازه نداد تا اینکه یکی از شاهزادگان به نام علاءالدین، پسر احمد شاه وساطت کرد و اجازه بازگشت وی به وطن را گرفت البته، به شرط اتمام بهمن نامه پس از بازگشت که ایشان نیز به عهد خود وفا کرده و این کتاب را به اتمام رساند. ایشان در سن 82 سالگی یعنی در سال 866 فوت کرد و در اسفراین به خاک سپرده شد و آرامگاهش همواره مورد زیارت مردم قرار گرفت. بقعه ایشان با شماره 4497 جز فهرست آثار ملی به ثبت رسید.