موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران؛ تاریخی از شیشه های رنگارنگ جهان

بنایی که امروزه از آن به عنوان موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران استفاده می شود، یکی از زیباترین موزه های ایران بوده و حدود 80 سال پیش به دستور احمد قوام (قوام السلطنه) و به منظور استفاده شخصی او ساخته شد. با ما در این مقاله خواندنی همراه شوید تا شما را از ساعات بازدید از موزه آبگینه و سفالینه و همچنین معماری داخلی موزه آبگینه و سفالینه آگاه نماییم. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر با دیدنی های تهران آشنا گردید، می توانید سری هم به راهنمای سفر به تهران زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.

تاریخچه موزه آبگینه و سفالینه

این ساختمان که در باغی با وسعت بالغ بر 7000 مترمربع قرار دارد، تا سال 1332 مورد استفاده قوام السلطنه بود و پس از آن به سفارت مصر فروخته شد و حدود هفت سال در اختیار مصری ها قرار گرفت. سپس، با تیره شدن روابط ایران و مصر در زمان عبدالناصر و تعطیل شدن سفارت مصر در ایران، بانک بازرگانی ساختمان مذکور را خرید. در سال 1300، ساختمان به دفتر سابق فرح فروخته شد و از آن پس به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفت. در سالهای 1356 و 1357، در قسمت های شمالی و جنوبی ساختمان اصلی بناهایی ایجاد شد و عنوان فرهنگسرا گرفت.

سه گروه از مهندسین ایرانی، اتریشی و آلمانی این محوطه 7000 متری را به مجموعه ای فرهنگی شامل موزه، کتابخانه، تئاتر عروسکی، سینما، سالن های نمایشگاه، کارگاه سفال، محوطه نمایشی در فضای باز، کلاس های آموزشی و رستوران تبدیل کردند. در سال 1357 و با شروع اعتصابات و آغاز انقلاب اسلامی، افتتاح موزه به تعویق افتاد و دو سال بعد یعنی در بهمن 1359 این امر انجام پذیرفت. در حال حاضر، مجموعه فرهنگی مذکور که به فرهنگسرای نوبهار موسوم بوده، تحت نظر واحدهای دیگری از وزارت ارشاد و جزو آن اداره می شود.

نگاهی به ساختمان موزه آبگینه و سفالینه

موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران که یکی از بهترین موزه های ایران بوده، ساختمانی زیبا با معماری نیک منظری دارد. این ساختمان با زیربنای 1040 مترمربع با طرح گوش و ستون های کاذب در قسمت ورودی ساخته شده و دارای دو طبقه و یک زیرزمین است. طبقه همکف از طریق یک پلکان چوبی دوطرفه که به سبک معماری روسی ساخته شده، به طبقه بالا می رسد. سرسرای موزه آبگینه که بیش از استقرار سفارت مصر در این محل به شکل گنبد ساخته شده بود، در این دوران به صورت مسطح درآمد. طبقه زیرزمین نیز که امروزه محل کتابخانه موزه آبگینه است، پیشتر شکل سنتی ایرانی داشت.

معمار این بنا به جای استفاده از ایوان از پنجره های دوگانه استفاده کرده که در فرهنگ معماری به پنجره های ایرانی یا ونیزی شهرت دارد بدین معنی که در پشت پنجره های شیشه ای درهای چوبی تعبیه شده و به این ترتیب، تنظیم روشنایی و حرارت داخل ساختمان را امکان پذیر می کنند. سبک کلی معماری این بنا مانند بسیاری از ساختمان های دوره قاجار، تلفیقی از معماری سنتی ایران و سده نوزدهم اروپاست. در این دوره و به دنبال گسترش ارتباط ایران و اروپا، معماری اروپایی مورد توجه قرار گرفت و از آن جمله عمارت اصلی موزه نیز زیر نظر شخص قوام السلطنه، طبق طرح مهندسی اروپایی و بدون در نظر گرفتن شرایط اقلیمی و سنتی ایران و بدون رعایت جهت تابش خورشید و قبله بنا گشت.

نگاهی به تزئینات ساختمان موزه آبگینه

• آجرکاری ها: در نمای بیرونی ساختمان موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران حدود 50 نوع آجر در طرح های مختلف و با نقوش هندسی و گل و بوته بکار رفته که یادآور هنر ظریف آجرکاری دوران سلجوقی است.
• گچبری ها: گچبری های نمای داخلی بنا سه قسمت را شامل می شود:گچبری هایی که در زمان قوام السلطنه انجام شده اند شامل گچبری های سرسراها و قسمت هایی از تالارها، گچبری هایی که توسط مصری ها انجام شده و نمونه های آن در تالارهای مینا، بلور و زیرزمین موزه دیده می شوند و سبک غربی دارند و گچبری هایی که در سال 1362 به شکل خطوط و نقاشی ترکیبی در سرسرای بالای موزه ایجاد شده اند.
• آینه کاری ها: در سرسرای بالای موزه و در حاشیه گچبری ها آینه کاری هایی به شکل ترنج و نقوش هندسی دیده می شوند.
• منبت کاری ها: همه درها، سردرها و کناره های پلکان موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران منبت کاری شده و بیشتر تزئین گل و برگ را دارند.

گذری بر تالارهای موزه آبگینه

تالار مینا

در این تالار اشیای شیشه ای و سفالین متعلق به هزاره های اول و دوم پیش از میلاد عرضه شده اند. هنر شیشه گری در دنیا سابقه ای پنج هزار ساله دارد. سومریان و مصریان در هزاره سوم پیش از میلاد موفق به ساخت ظروفی با خمیر شیشه شدند و این فن به تدریج در ملل آسیا و اروپای شرقی و خاورمیانه گسترش یافت. قدیمی ترین کارگاه شیشه گری که تاکنون کشف شده، در مصر قرار دارد و متعلق به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد است. با توجه به نحوه ساخت مجموعه کوره های این کارگاه، باستان شناسان نتیجه گیری کرده اند که مواد اولیه شیشه سازی در این کارگاه به صورت مذاب کامل در نمی آمده است بلکه اشیای مورد نظر از خمیر شیشه ساخته می شده اند.

این ظروف اکثرا عطردان های کوچکی بوده اند که از شیشه آبی یا لاجوردی مات همراه با خطوط تزئینی رنگارنگ ساخته می شده اند. در ایران در زیگورات چغازنبیل هزاران میله رنگارنگ شیشه ای بکار رفته که در حفاری های این معبد بدست آمده و به عنوان میله پنجره های معبد از آنها استفاده شده است. علاوه بر این میله ها، تزئینات موزاییک شیشه ای بر روی دیوارهای معبد و عطردان ها و روغن دان های کوچک شیشه ای و خمیر شیشه نشانگر گسترش صنعت شیشه گری در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در جنوب غربی ایران است.

نمونه هایی از میله های شیشه ای، عطردان ها، تنگ ها، گردنبندهای شیشه ای متعلق به هزاره اول و دوم پیش از میلاد نیز در این تالار عرضه شده است. تاریخ شروع سفالگری در دنیا با توجه به کشفیات باستان شناسی، به 10 هزار سال پیش می رسد. اولین سفالینه های دست ساز ایرانی در هزاره هشتم پیش از میلاد و در منطقه گنج دره استان باختران ساخته شدند. مدتی بعد هم در مناطقی مثل کاشان سفالینه های خشن با مغز نپخته و بدون استفاده از چرخ سفالگری ایجاد گشتند. این سفالینه ها رنگ های نخودی و قرمز و اکثرا نقوش هندسی داشتند.

در هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد، سفالینه های ظریف تری با نقوش حیوانات و نباتات و نقوش هندسی تولید شدند. در هزاره چهارم بیش از میلاد چرخ سفالگری اختراع گشت و تحولی را در صنعت سفالگری پدید آورد. از مناطق عمده تولید سفال در این زمان منطقه مرکزی ایران بود. در این دوران، سطح بیرونی ظروف را با جلا دادن و براق کردن و نیز کندن خطوط تزئینی بر روی آنها تزیین می کردند. در دوران هخامنشیان، در فرم ظروف تغییراتی بوجود آمد و ظروفی به شکل ساغر با پیکره حیوانات ساخته شدند.

در این دوران از اهمیت و کاربرد سفالینه به علت استفاده از ظروف فلزی کاسته شد. در دوران اشکانیان ظروف بدون لعاب خاکستری و قرمز همچنان تولید می شدند ضمن اینکه ظروف لعاب داری شامل کاسه، خمره، قدح، قمقمه و تابوت هایی برای تدفین مردگان با لعاب سبز یا آبی مورد استفاده بودند. در دوران ساسانیان ساختن ظروف بدون لعاب خاکستری منسوخ شد ولی تولید ظروف قرمز و نخودی با نقوش کنده، قالب زده یا افزوده رواج یافت ضمن اینکه در کنار این ها، ساختن ظروف لعاب دار همانند دوران اشکانیان ادامه داشت. به این ترتیب، در تالار مینا نمونه هایی از این سفالینه های هزاره های اول و دوم پیش از میلاد تا دوران اشکانیان عرضه شده است.

تالار بلور

در این تالار آثار شیشه ای مربوط به هزاره اول پیش از میلاد با تزئیناتی قالبی، افزوده، نقوش تراش و فشرده عرضه شده است. صنعت شیشه گری در هزاره اول پیش از میلاد در نواحی غربی آسیا شامل سوریه، بین النهرین و ایران پیشرفت قابل توجهی کرد و ساختن شیشه های قالبی ضخیم رواج یافت ضمن اینکه شیشه گرها روش حکاکی و تراش شیشه را نیز بکار گرفتند. در سده اول پیش از میلاد تحولی چشمگیر در صنعت شیشه گری پدید آمد و آن کشف روش "دمیدن در شیشه مذاب" بود.

این کشف باعث شد که ظروف شیشه ای به مقدار فراوان و به شکل های متنوع تولید شوند و از انحصار خواص بیرون آیند و مورد استفاده همگان قرار گیرند. این فن در مدتی کوتاه تا اروپای مرکزی گسترش یافت. در دوران ساسانیان روش تراش شیشه در ایران به اوج رسید و ظروف تراش دار ساسانی به اقصی نقاط شرق و غرب عالم صادر گشت. در حال حاضر نیز نمونه های فراوانی از این ظروف تراش دار در گنجینه "شوسوئین" و "نارا" در ژاپن نگهداری می شود. در این دوران گذشته از روش تراش، روش های دیگری نیز در ساحت ظروف شیشه ای بکار گرفته شدند که از آن جمله اند روش تزئینات استامپی (مهرزده)، روش تزئینات افزوده و روش دمیدن در قالب های نقش دار.

تالار صدف

نمونه هایی از آثار شیشه ای و سفالین متعلق به سده های سوم تا هفتم هجری در این تالار عرضه شده است. با ظهور اسلام و گسترش آن در ایران، به تدریج هنرها و صنایع دوران ساسانی راه پیشرفت و تکامل را پیمودند. معروف ترین سفالینه های اولیه اسلامی به ظروف گبری موسومند که تزئینات روی آنها معمولا نقوش هندسی یا نقوش انسان و حیوان است. دو مرکز مهم ساخت این نوع ظروف، آمل و گرگان بوده اند. در اواخر سده سوم هجری و سراسر سده چهارم هجری که زمان شکوفایی اغلب هنرها و صنایع ایرانی بود، شیشه گرها در شهرهای نیشابور، ری، ساوه و گرگان به تولید ظروف شیشه ای نفیس اشتغال داشتند.

روش های ساخت شیشه در این دوران تغییرات چشمگیری یافت و روش جدیدی برای تراش شیشه ابداع شد که عبارت بود از تراش دادن عمیق زمینه ظروف و به جا گذاشتن نقوش اصلی که به صورت نقش برجسته بر سطح اشیا ایجاد میشد. از سده چهارم هجری نقاشی روی شیشه رواج یافت و این آغازی بود بر ساختن شیشه های مینایی که در سده ششم هجری در سوریه تولید میشد.

تالار زرین

سفالینه های عرضه شده در این تالار را ظروف کتیبه دار متعلق به سده های چهارم تا هفتم هجری تشکیل می دهد که در انواع زرین فام، مینایی، فیروزه ای و لعابدار با پوشش گل سفید عرضه شده است. بر روی این سفالینه ها عموما ضرب المثل ها، دعاهای خیر، اشعار نظامی و فردوسی و اشعار عربی به چشم می خورد. تولید ظروف سفالین با پوشش گل سفید و تزئینات خط کوفی در زیر لعاب شفاف از سده چهارم هجری آغاز شد. مرکز مهم ساختن این ظروف نیشابور بود.

در این زمان و سده های بعد از آن ظروفی از جنس خمیر شیشه تولید می شدند که به ظروف چینی هم دوره خود شباهت داشتند. این ظروف با بدنه نازک و لعاب شفاف اکثرا در گرگان، نیشابور، کاشان و ری تولید می شدند. از اواسط سده ششم هجری هم تولید ظروف زیبای زرین فام در کاشان و احتمالا ری آغاز گشت و تا اواخر سده هفتم هجری ادامه یافت. ظروف زرین فام دارای تزئینات گل و برگ، نقش حیوانات و انسان هایی با صورت های گرد و چشمان بادامی و زمینه ای پر هستند. این نقش و نگارها که اکثرا از داستان های خمسه نظامی یا شاهنامه فردوسی الهام گرفته اند، معمولا با خطوط تزئینی در کناره ها و وسط ظرف ترکیب شده اند.

تالار لاجورد (1)

در سده ششم هجری، ساختن ظروف لعاب فیروزه ای که دارای تغییراتی در فرم و تزئینات بود، در گرگان رواج یافت. این ظروف اکثرا یا با نقش برجسته تزئین می شدند یا نقاشی هایی با قلم مشکی برخورد داشتند. ساختن این نوع ظروف هم زمان در کاشان نیز ادامه یافت. نوع دیگری از سفالینه ها در اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم هجری تولید می شدند که به ظروف مینایی (نقاشی روی لعاب) موسومند. این ظروف از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردارند و تزئینات روی آنها عموما عبارتست از گل و برگ، نقش انسان ها، پرندگان، حیوانات و خطوط تزئینی.

با حمله مغول به ایران و ویران شدن شهرها، هنرمندان و صنعتگران به نقاط دوردست پناهنده شدند و مراکز عمده شیشه گری و سفالگری در شهرهای ری، گرگان، کاشان و نیشابور از بین رفتند و یک سده طول کشید تا دوباره صنعت سفالگری در مراکز جدیدی که حکمرانان جدید ایران (ایلخانان) در سلطان آباد، تخت سلیمان و کرمان تاسیس کرده، رواج یابد. این رکورد صد ساله باعث تغییراتی در ساختن سفالینه ها و از آن جمله تزئینات و لعاب آنها شد و تولید ظروفی با زمینه های لاجوردی، سیاه، خاکستری و سفید و نقوش اکثرا هندسی و در برخی موارد نقش پرندگان و حیوانات رواج یافت. در صنعت شیشه گری نیز رکوردی کلی پدید آمد و ساختن شیشه هایی با تزئینات افزوده منسوخ شد و ظروف شیشه ای ساده جای آنها را گرفت.

تالار لاجورد (2)

اشیای این تالار شامل ظروف شیشه ای متعلق به سده های یازدهم تا سیزدهم هجری و ظروف سفالین و بدل چینی متعلق به سده های دهم تا دوازدهم هجری است. در دوره صفوی (سده های دهم تا یازدهم هجری) ساختن ظروف سفالین به شیوه و فن دوران پیش ادامه نیافت ولی انواع ظروف سفالین دیگر با لعاب آبی و سفید و طلایی در کارگاه های سفال سازی شهرهای کرمان، یزد، اصفهان، مشهد، تبریز و کاشان ساخته شد. در این دوره سفالگرها تحت تاثیر ظروفی که از چین به ایران صادر می گشت، به تولید ظروف آبی و سفید با نقوش پرندگان، گل ها و مناظر چینی پرداختند.

در دوره صفویه شاه عباس با دعوت از استادکارانی از ونیز سعی کرد تا هنر شیشه گری را در ایران احیا کند و تا اندازه ای نیز موفق شد. اما پس از او این هنر رو به زوال رفت و صنعت شیشه گری تا به امروز در حد ساختن شیشه های ساده که اکثرا دارای ناخالصی هستند، ادامه یافت.

سرسراهای موزه

از اواخر سده پانزدهم میلادی، شیشه گرهای ونیزی ساختن نوعی شیشه شفاف بی رنگ را آغاز کردند که به دلیل شباهتش به سنگ کریستال به کریستال معروف شد و تا آن زمان در هیج جای دنیا مانند نداشت. به دنبال شهرتی که ونیز در تولید و صدور ظروف شیشه ای ضخیم کسب کرد، شیشه گران منطقه "بوهم" در چکسلواکی از اوایل سده هفدهم میلادی تولید ظروفی با کیفیت خوب را شروع کردند و در سده های هجدهم و نوزدهم میلادی در زمینه صادرات کریستال های شفاف یا رنگارنگ با تراش های عمیق و نقاشی های طلایی و در انواع دوپوست و سه پوست به اقصی نقاط جهان از شیشه گران ونیز سبقت گرفتند. نمونه هایی از این کریستال های شفاف و رنگارنگ در سرسراهای موزه آبگینه و سفالینه شهر تهران به نمایش گذاشته شد.

آدرس و موقعیت دسترسی به موزه آبگینه

برای دسترسی به موزه آبگینه و سفالینه های ایران به خیابان جمهوری، خیابان سی تیر، پلاک 55 بروید و علاوه بر تماشای ساختمان زیبای موزه و آثار نفیس شیشه و سفال، از تاریخچه ساخت شیشه اطلاعاتی را کسب کنید. ساعت بازدید از موزه آبگینه و سفالینه های ایران هم همه روزه به جز شنبه و یکشنبه و ایام سوگواری از 8 صبح الی 16:30 هست.