عمارت های تاریخی تبریز؛ شهر ولیعهد نشین ایران

خانه های تاریخی در همه دنیا دارای ارزش زیادی هستند. برخی از این خانه ها به دلیل معماری، نوع بنا و طراحی های داخلی ارزشمند شده اند و برخی دیگر به دلیل صاحبانی که داشته اند و در تاریخ آن سرزمین تاثیر گذار بوده اند. در کنار این خانه ها، هستند خانه هایی که خود محلی بوده اند برای حوادث بزرگی که در آن کشور رخ داده است. شهر دیدنی، زیبا و کهن تبریز نیز همواره در تاریخ پر فراز و نشیب ایران مهمی داشته و در حال حاضر صدها خانه تاریخی را در بطن خویش قرار داده است. با اینکه سازمان میراث فرهنگی تعداد متعددی از خانه های تاریخی تبریز را خریداری کرده و به بازسازی آن ها پرداخته است اما، متاسفانه خانه های زیادی هم در این شهر آذربایجان شرقی در حال نابودی هستند یا به دلیل قرار گرفتن در فضای شهری اصالت خود را از دست داده و در حال تبدیل شدن به مراکز تجاری و یا آپارتمان های مدرن هستند. با همه این اوصاف آشنایی با عمارت های تاریخی تبریز خالی از لطف نیست. بیشتر خانه های قدیمی تبریز ثمره توجه فراوانی بوده که سلسله قاجار به این شهر معطوف داشت و تبریز را به عنوان شهر سکونت ولی عهد مشخص نمود و باعث گردید تا اشخاص مشهور و تجار ثروتمند فراوانی در تبریز ساکن شوند. معماری خاص و دیدنی دوران قاجار و هنر اصیل ایرانی به کار رفته در عمارت های تاریخی تبریز، این شهر را به یکی از مهمترین شهرهای ایران بعد از تهران و اصفهان تبدیل کرد. البته انقلاب مشروطه و حضور مشروطه خواهان مشهور هم به غنای فرهنگی این شهر کهن افزوده و خانه های بیشتری را به حافظه تاریخی این سرزمین سپرده است.

خانه علی مسیو، بنیانگذار جنبش کارگری ایران

در نزدیکی خانه ختایی ها و در میان کوچه صدر شهر تبریز، خانه ای قرار دارد که قدمت آن به دوران قاجار می رسد. ارزش این مورد از خانه های قدیمی تبریز علاوه بر معماری که به آن خواهیم پرداخت بیشتر به صاحب آن باز می گردد. صاحب این بنا تک فرزند حاج محمد باقر تبریزی بوده که با نام علی مسیو مشهور است. این شخص که از پیشگامان شکل گیری سازمان های اجتماعیون عامیون بوده، از اولین بنیانگذاران جنبش کارگری ایران به حساب می آید. علی مسیو در خانه پدریش واقع در محله نوبر شهر تبریز متولد شد و پیشه پدرش یعنی بازرگانی را ادامه داد و همانند حاج محمد باقر فردی مورد اعتماد و محترم بود. خانه علی مسیو همانند بیشتر خانه های قجری دارای اندورنی و بیرونی است، اما برخلاف دیگر خانه های قجری که این دو بخش توسط ساختمانی جدا می شد، تنها با یک دیوار از هم فاصله گرفته اند و کافی است از دو پله بالا بروید تا به حیاط اندرونی برسید. علاوه بر تزئینات گل و چهره گچی که بسیار هنرمندانه انجام گرفته، نمای آجر و گچی ساختمان هم زیبایی آن را دو چندان کرده است. زیرزمین این مورد از خانه های تاریخی تبریز هم در حقیقت ورودی خانه همسایه بوده است. علی مسیو به سبب شغلش سفرهای فراوانی را به اروپا و عثمانی داشته و از او یک تاجر منورالفکر و فرهیخته ساخته بود. این سفرها از او یک مبارز ساخت و تسلطش به زبان فرانسه باعث شد تا مطالعات کاملی از وضعیت جهان داشته باشد. این مورد از عمارت های تاریخی تبریز با شماره 9411 و در مورخه 14 مرداد ماه سال 1482 هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید و در حال حاضر موزه ای هست دیدنی که ورود به آن برای عموم آزاد خواهد بود.

خانه آینه کاری نیکدل

اگر به روایت کریم میمنت نژاد که یکی از معتبرترین نگارنده ها و محققین تاریخ شهر تبریز است، استناد کنیم به این مطلب خواهیم رسید که روزگاری ستارخان مسئول رسیدگی به اسب های این خانه تاریخی بوده است، خانه ای که به سالار قلی خان قره باغی تعلق داشته و بعدها ستارخان داماد این خانواده گردید. از این روایت تاریخی و ارزش حضور یکی از مهمترین مردان جنبش مشروطه در این بنا بگذریم، از زیبایی چشم نواز و بی نظیر این مورد از عمارت های تاریخی تبریز واقع در محله قدیمی مقصودیه نمی توانیم بگذریم. شیشه های رنگی و پنجره های ارسی ضلع جنوبی در کنار ستون های گچکاری شده ایوان چنان تصویر بدیع و روح نوازی را ساخته که می توان حضور زنده خاندان قجری را در میان دیوارهایش حس کرد. حوضخانه های قجری با طاق های قوسی شکل در زیرزمین این بنای دو طبقه و در کنار حیاط پر درخت و زیبایش، حسی بی نظیر را نصیب چشمان هر بیننده ای می کند که فراموش نشدنی است. در بخش شرقی این مورد از خانه های قدیمی تبریز، تالاری مستطیل شکل قرار دارد که با دو راهرو به اتاق های گوشواره می رسند. بخش جنوبی این خانه تاریخی تبریز حیاط اندرونی را در بر می گیرد و بخش بیرونی در شمال خانه جای گرفته است. این مورد از خانه های قدیمی تبریز در سال 1391 هجری شمسی و به شماره 9470 در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و شهرداری تبریز با دست یابی به آن کمک بزرگی به ماندگاریش کرد.

خانه شخصی بلورچیان

نمایی تماما آجری با سردری بی نهایت زیبا و هنری دقیق و حساب شده در متقارن بودن این سازه، خانه تاریخی بلورچیان را به یکی از دیدنی ترین خانه های تاریخی تبریز تبدیل کرده است. این بنای قجری که در 25 اسفند ماه سال 1379 هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و شماره 3113 به آن تعلق گرفت، توسط سازمان میراث فرهنگی ترمیم شد، اما صاحب و مالک آن شخص است. معماری قجری در این خانه تاریخی نیز عیان و واضح هست. پنجره های شرقی و غربی و شمالی رو به حیاط باز می شوند و در بخش شمالی ارسی ها همگی نمایی از ستون های کار شده دارند. زیرزمین و حوضخانه میانش هم از دیگر زیبایی های این خانه تاریخی بوده و می توان در گرمای تابستان از خنکای نسیم فرح بخش آن لذت برد. باقی اتاق های زیرزمین هم نقش انباری و مطبخ را دارند و اتاق های گوشواره در کناره های ساختمان خودنمایی می کنند. برای رسیدن به هشتی زیبای خانه بلورچیان کافی است تنها یک پله از در چوبی پایین بیایید و بعد از گذر از هشتی به حیاط بیرونی این مورد از خانه های تاریخی تبریز برسید.

خانه رضا صادری (معبودی)

این مورد از عمارت های تاریخی تبریز قبل از آنکه در سال 1366 هجری شمسی توسط مهدی معبودی خریداری شود و سپس در سال 1382 هجری شمسی و در 14 مهر ماه به فهرست آثار ملی ایران اضافه گردد، به یکی از تجار فرش مشهور تبریز به نام رضا صادری تعلق داشت که او نیز در سال 1320 هجری شمسی آن را از حسین قونسول خریده بود. طبق اسناد موجود این خانه قبل از آن به احمد جوان اختصاص داشته و همه این ساکنین در این خانه 950 متری زندگی می کرده اند. البته رضا صادری چند سال قبل از فوت خود از این بنا به عنوان حسینه استفاده می کرد. همه این افراد در حفظ و نگهداری معماری و بافت سنتی بنا تلاش وافری داشته اند و در محافظت از آن کوشا بوده اند. نکته جالب توجه در مورد این بنا وجود زیرزمین و دالانی تنگ است که دو خانه اطراف را به این خانه متصل می کرده و هر کدام از آن ها 200 متر مساحت داشته اند و به عنوان حیاط خلوت مورد استفاده قرار می گرفته اند.

خانه ثقه الاسلام تبریزی

یکی از بی نظیرترین معماری ها دوره پهلوی در شهر تبریز اختصاص دارد به خانه تاریخی میرزا علی آقا تبریزی که در عاشورای سال 1330 هجری قمری و در دوران مبارزات مشروطه توسط روس ها اعدام شد. این عالم مشهور که به نام ثقه الاسلام تبریزی در تاریخ ایران زمین شناخته می شود، در طی مبارزات مشروطه به همراه دو فرزند ذکور علی مسیو دار زده شد. فرزندان این تاجر به نام حسن و قدیر نام داشتند که یکی 18 ساله و دیگری 16 ساله بودند. جدا از ارزش تاریخی صاحب بنا، این خانه نیز دارای مشخصات خاصی بوده که یکی از آن ها نمای بیرونی و قاب بندی آجری و دیگری 3 طبقه بودن آن است. کف طبقات چوبی، ورودی زیر زمین، ستون ها و پنجره های زیر ایوان طبقه اول واقع شده اند و در حال حاضر به عنوان آموزشگاهی برای یاد دادن هنرهای سنتی از آن استفاده می شود. در سال 1381 هجری شمسی و در روز 7 مهر ماه، خانه ثقه الاسلام تبریزی با شماره 6147 در زمره آثار ملی ایران قرار گرفت و در این فهرست ثبت شد.

خانه ختایی

خانه ای 150 ساله که در یکی از روزهای اول محرم، شاهد یکی از خونبارترین قتل عام ایرانیان توسط روس ها بود. این خانه که به خاندان ثروتمند و بازرگان ختایی ها تعلق داشت، در طول سالیان دراز سکونت خود خانه ای آرام بوده که اهالیش درگیر انقلاب و شورش ها نبوده اند و همواره سعی داشتند که میان شلوغی های اجتماعی و سیاسی بیطرف باشند، اما در سال 1330 و زمانی که آتش بس اعلام شد، نیروهای روس به این خانه هجوم آوردند و همه کسانی که در زیرزمین قرآن به سر گرفته و مخفی شده بودند را به طرز وحشیانه ای قتل عام کردند و وسایل این مورد از خانه های قدیمی تبریز را به غارت بردند. این بنای تاریخ ساز دارای 800 متر زیربنا و 700 متر زمین بوده که دارای ستون های سرستون داری به ارتفاع 8/7 متر است. این ستون های سر ستون دار در کنار پنجره های ارسی قجری و حوض زیبای وسط حیاط، قابی از بهشت را به تصویر کشیده اند. در چوبی ورودی، اتاق نشیمن و اجاق هیزمی در کنار حیاط 50 متری اندرونی و آب انبار و تنورخانه، نمونه کاملی از یک معماری قجری را بنا نهاده اند. این خانه تاریخی مدت درازی بدون سکنه باقی ماند و داشت به خرابه ای فراموش شده تبدیل می شد که توسط یکی از هنر دوستان تبریزی شناسایی و خریداری گشت و با کمک اداره میراث فرهنگی بازسازی آغاز گردید. نکته جالب در بازسازی ها، این بود که در تالار خانه طاقچه ای از زیر گچکاری های ناشیانه پیدا شد و با توجه به اصول قرینه سازی دوره قجری، کارشناسان به دنبال قرینه این طاقچه گشتند که از میان سفید کاری های بعدی پیدا شد. این بنای قجری و زیبا که در 11 آبان سال 1389 هجری شمسی و بعد از خریداری شدن توسط شهرداری به خانه هنرمندان تبدیل شد، در 14 مرداد ماه سال 1380 هجری شمسی با شماره 9410 در زمره آثار ملی ایران قرار گرفت و در این فهرست ثبت شد.

خانه ستارخان

قدمت خانه ای که امروزه به نام خانه ستارخان شناخته می شود و دفتر فعالیت کمیسون حقوق بشر اسلامی در آن مستقر است، به دوران پهلوی می رسد و دارای سقفی تخت و نمای آجری است که در دو طبقه بنا شد. این مورد از خانه های تاریخی تبریز به عنوان یکی از آثار ملی ایران در 14 مهر ماه سال 1386 هجری شمسی با شماره 1943 در این فهرست ثبت گردید و بازدید عموم از آن آزاد است، خانه ای که از اوایل پادشاهی سلطان صاحب قران، ناصراالدین شاه قاجار محل ایجاد جلسات جنبش مشروطه خواهی بود و تا حکومت محمدعلی شاه به همین امر اختصاص داشت. این خانه توسط روس ها به توپ بسته شد و اثری از آن باقی نماند.

خانه صلح جو

یکی از سرشناس ترین تجار چای به نام آقای ممقانیان مشهور به کلکته چی صاحب این بنای قجری بود که بعدا توسط آقای صلح جو خریده شد و به همین نام شهرت یافت. این مورد از عمارت های تاریخی تبریز در هر سوی خود دارای حیاطی بوده و در حقیقت ساختمانی است چهار حیاطه. از کوچه کرباسی می توان وارد هشتی این ساختمان شد و با گذر از دو دالان به حیاط اندورنی و سپس بیرونی رسید. در بخش های غربی، شمالی و جنوبی این بنای تاریخی اتاق های گوشواره با ورودی های مستقل خودنمایی می کنند و نمای آجری و حوض بیضوی و سنگی آن نمادی از معماری قجری که خود را به رخ می کشند. در حال حاضر خانه صلح جو موزه صنایع دستی است. این بنا که سی سال متروکه و بدون سکنه مانده بود، در 14 مرداد ماه سال 1382 هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت و با شمار 9478 مشخص گردید و طی بازسازی و ترمیم تبدیل به یکی از خانه های قدیمی تبریز شد.

خانه سلماسی

پشت عمارت شهرداری، خانه ای با سر در و نمای آجری و زیربنایی معادل 875 متر خودنمایی می کند که توسط خاندان مشهور حیدرزاده ساخته شد و تاجر سرشناسی به نام آقای سلماسی با خرید این بنا، به تکمیل آن پرداخت. این مورد از خانه های تاریخی تبریز که ساخت آن به اوایل دوران قاجار بازگشت، دارای پنجره های ارسی با شیشه های رنگارنگ خاص دوران قجری بوده که همگی مسلط به حیاط بیرونی هستند و ساکنان می توانستند از منظره حوض زیبا و باغچه های کوچک آن لذتی وافر ببرند. سرستون های گچکاری شده قسمت غربی در دو ایوان و سقف طاقی شکل نشیمنگاه تابستانی از دیگر دیدنی های این مورد از عمارت های تاریخی تبریز هستند. ساختمان این بنا در سه ضلع حیاطی است که برای ورود به آن باید از یک هشتی عبور کنید. دیوارهای طبقه بالایی از خشت با روکش آجری است و دیوارهای زیرزمین از جنس سنگ و آجر و باقی بنا با ساروج پی ریزی شد. تذهیب های هنرمندانه ایرانی بر روی شومینه ها، سقف، دور طاقچه ها و کمر اتاق از دیدنی هایی بوده که چشم هر بازدیدکننده ای را مبهوت خود می کند. خانه سلماسی که با شماره 1862 و در 15 اردیبهشت ماه سال 1376 به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد، در سال 1380 هجری شمسی مرمت گردید و تبدیل به اولین موزه سنجش ایران شد. استانداری با خرید این خانه از خانواده سلماسی و بازسازی آن، در این مورد از خانه های قدیمی تبریز مجموعه از ابزار سنجش همانند قپان های مختلف میدان های بار، پیمانه های نفتی، سنگ وزنه، ترازو های زرگری، قطب نماهای گوناگون، ساعت های سال های مختلف، اسطرلاب های تاریخی، ابزار هواشناسی متنوع و بسیاری دیگر از وسایل سنجش را نمایش داد و آن را تبدیل به یکی از موزه های ایران نمود.

خانه امیرکبیر

مساحتی بالغ بر 300 متر با مجسمه ای به ارتفاع 2 متر و 20 سانتی متر از جنس برنز بخشی از خانه تاریخی مردی است که تاریخ ایران زمین خدمات بسیار زیادی را از او به یاد دارد. امیرکبیر، امیر کبیر ایرانی که زحمات فراوانی برای اصلاح حکومت و سرزمین ایران انجام داد و عاقبت جان بر سر میثاق و پیمان خود نهاد، در مدت اقامت خود در شهر تبریز، در این مورد از خانه های تاریخی تبریز به کار و زندگی مشغول بود. هرچند این بنای دو طبقه رو به ویرانی بوده و بخش زیادی از آن نابود شد، اما به همت سازمان میراث فرهنگی در حال بازسازی و ترمیم است. مجسمه محوطه بیرونی امیرکبیر نیز کار هنرمند ایرانی، جعفر نجیبی بوده که اثری ماندگار از خود به جای گذاشت.