قلعه حسن آباد (دژ هلوخان)

قلعه حسن آباد سنندج از دیرباز موجب شده که یکی از قلاع چهارگانه کردستان در طول دوره ای باشد که ایران گرفتار یورش های مغولان بوده است. در این شرایط حاکمان محلی کرد اردلان توانستند از موقعیت قلعه های قدیمی مربوط به دوره های پیش از اسلام استفاده مناسبی برای کنترل و در اختیار گرفتن دو شاخه اصلی جاده ابریشم اعمال نمایند. نخستین شاخه آن همدان را به بغداد متصل می کرد. شاخه دوم که سریع تر و کم هزینه تر بود، با عبور از قلب سرزمین های اردلان یعنی حسن آباد، زلم، کرکوک و اربیل، همدان را به حلب وصل می کرد. این مسئله اهمیت منطقه حسن آباد را برای این دوره زمانی مشخص می کند، بنابراین موقعیت و مکان یابی این محل از زمان های دور تا پیش از تخریب که در نتیجه توافق والی کردستان و پادشاه صفوی رخ داده است، اقدامی هوشمندانه بوده که به تناوب در زمان های مختلف با توجه به شرایط اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است. این دژ شهر بعنوان یکی از نقاط مهم در ارتباط با کنترل یکی از شاخه های راه بزرگ تجاری- بازرگانی ابریشم نقش اساسی ایفا نموده است. نامگذاری این قلعه و روستای مجاورش با استناد به متون تاریخ محلی مشخص است. حسن آباد نام خود را از یکی از والیان اردلان به نام حسن خان اردلان اخذ نموده است، او در سال (774-746 هـ.ق) این دژشهر را بازسازی نموده است. مورخان و جغرافیانویسان در متون تاریخ محلی از او به نام بانی یاد کرده اند. باید به این نکته اشاره نمود که در دوره استفاده و جابه جایی های فصلی ساکنان آن، دژشهر دست خوش خرابی هایی شده بود، که هلو خان والی وقت کردستان در زمان شاه عباس صفوی آنرا بازسازی نموده است. مستوره اردلان مورخ محلی نوشته است که «در حقیقت در جمیع بلاد قلعه و مکانی بدان رفیعی را خدای جهان نیافریده بود، چنانچه اوصاف آن در تاریخ های عالم و دفاتر مسطور است. خود حقیر دیده ام که ایلچی روس و انگیس در زمان امان اله خان به عزم سیاحت آن قلعه از راه کردستان عبور نموده و با وجود خرابی به تفرج و تماشای آثارش پرداختند». هرچند که، متون قدیمی تر هم به موضوع قدمت این محوطه پیش از زمان اقدامات حسن خان اردلان اشاره ای نکرده اند، ولی شواهد و مدارک باستان شناسی از جمله استفاده از قطعات سنگ بزرگ در بخش پایینی و سنگ های در اندازه کوچک بارو و برج های این قلعه نشانگر قدمت این دژشهر پیش از سال های (774-746 هـ.ق) است. حال پرسش این است که چرا مورخان محلی به این موضوع مهم اشاره ای نداشته اند؟ به نظر می رسد در پاسخ به این پرسش دو عامل تعیین کننده بوده است؛ نخست اینکه شاید آنها از قدمت این محوطه (دژشهر) آگاه نبوده اند. دوم اینکه بازسازی ها و اقدامات حسن خان آنقدر اهمیت داشته که بسیاری از مسائل به ویژه قدمت آن را تحت الاشعاع قرار داده است. بنابراین، آثار مربوط به گذشته و قدیمی تر به دلیل فاصله زمانی طولانی به فراموشی سپرده شده، ولی همانگونه که اشاره شد آثار این دژشهر به مراتب کهن تر ازدوره ایلخانی است. اما این موضوع نافی مدت زمان استفاده حاکمان محلی اردلان از این زیستگاه نمی شود.