کاخ ثابت پاسال

کاخ ثابت پاسال که با نام کاخ ورسای ایران یا قصر سنگی هم شناخته می شود، در آغاز متعلق به حبیب الله ثابت (معروف به ثابت پاسال) سرمایه دار نامور ایرانی در پیش از انقلاب 1357 ایران بود که پس از انقلاب مصادره شد. این ساختمان با بیش از 11 هزار و 543 متر مربع مساحت به عنوان بزرگترین خانه تهران در انتهای شمالی خیابان جردن (آفریقا یا نلسون ماندلا) تقاطع خیابان طاهری و روانپور در منطقه امانیه جای گرفته و از روی الگوی معماری قصر پتی تریانو (تریانوی کوچک) در کاخ ورسای ساخته شده است. کاخ ثابت پاسال پیش از انقلاب گران ترین و بزرگترین خانه شهر تهران بود بطوریکه ارزش آن در آن زمان 15 میلیون دلار آمریکا برآورد شد.

اگرچه ساخت بنا در سال 1340 (خورشیدی) به پایان رسید اما با در نظر گرفتن جریان های رایج معماری در جهان و حتی در ایران دهه 1340 این بنا به هیچ وجه به جنبش های معماری معاصر و حتی انبوه خانه های مدرن که در خیابان پهلوی ساخته می شدند، همانندی نداشت. کاخ ثابت پاسال یک استخر بزرگ دارد و یک جریان آب مانند معماری سنتی ایرانی از زیر خانه رد می شود. یک تئاتر روباز کوچک در بخشی از باغ در نظر گرفته شده است. به موازات باغ و از در ورودی خودروها هم یک پارکینگ بزرگ برای میهمانی های شبانه طراحی شده که نشان کمی از سلیقه دارد و به پارکینگ یک مرکز خرید می ماند. زیربنای خانه نزدیک به دو هزار متر مربع در دو طبقه اصلی و یک طبقه زیرزمین است.

گفته می شود که این خانه از روی اقامتگاه سده هجدهمی مادام دو باری و بعدها ماری آنتوانت، قصر پتی تریانو (تریانوی کوچک) در کاخ ورسای ساخته شده که آنژ-ژاک گابریل آن را طراحی کرده است اما در واقع شباهت های این دو بنا به همدیگر مانند هر دو بنای نئوکلاسیک دیگر شباهت عام است؛ شمار زیادی از ساختمان ها با سبک معماری تریانو در آمریکا، برزیل و رومانی وجود دارند که شباهتشان به مراتب بیشتر است. نمای اصلی عمارت ثابت شباهتی انکارناپذیر به نمای جنوبی کاخ سفید دارد که یکی از مشهورترین بناهای نئوکلاسیک محسوب می شود.

آذین های درونی این خانه کار شرکت فرانسوی مزون ژانسن بود که از اواخر سده 19 (میلادی) برای ثروتمندان و خانواده های پادشاهی طراحی داخلی میکرد. بزرگترین پروژه این شرکت در ایران طراحی خیمه های جشن های 2500 ساله شاهنشاهی ایران بود. ثابت از حدود ده سال پیش از ساخت این خانه با شرکت ژانسن (که در 1973 تعطیل شد) آشنایی داشت و حتی در 1950 از ژول للو که برای مزون ژانسن کار میکرد، خواست تا آپارتمانش را در نیویورک طراحی کند.

در سال 1393 معاون شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی گفت که دستور توقف موقت عملیات تخریب کاخ ثابت پاسال صادر شده اما به گفته معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران برای نگهداشت و حفاظت از کاخ ثابت پاسال و برای ثبت آن در فهرست آثار ملی کشور نیاز است که گزارش کاملی از این بنا آماده شود. اما تا آن هنگام کارشناسان سازمان میراث فرهنگی به کاخ ثابت پاسال راه نیافته اند و از ورود آنها به ساختمان جلوگیری شده است. در مقابل، مدیر بافت های تاریخی شهرداری تهران با بیان اینکه شهرداری تهران اجازه صدور مجوز تخریب برای هیچ بافت تاریخی را ندارد، ادعا کرد که صدور مجوز تخریب کاخ ثابت پاسال توسط سازمان میراث فرهنگی صادر شده است.

بر پایه برخی گزارش ها، درختان این خانه بزرگ خشکانده شده و قرار است با تخریب آن یک برج تجاری بلند ساخته شود. در پاییز 1393 رئیس سازمان نظام مهندسی ساختمان در واکنش به خبر تخریب این بنا با نوشتن نامه ای به وزیر راه و شهرسازی با اعتراض به تخریب این کاخ گفت: «بی شک ساخت برجی 9 طبقه با کاربری تجاری بی توجهی به توصیه اکید بزرگان نظام مبنی بر حفظ هویت تهران است.» در دی 1393 محمد حقانی عضو شورای اسلامی شهر تهران با بیان اینکه شورای شهر به لحاظ قانونی در این زمینه نمی تواند کاری کند، گفت: «خاضعانه و برادرانه از شهردار تهران خواهش می کنم که مانع تخریب این ساختمان و تغییر کاربری آن به یک مجموعه تجاری شود، زیرا این ساختمان یک سرمایه فرهنگی و از جاذبه های گردشگری شهر تهران است.»

همچنین در آخرین اخبار، مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران اعلام کرد که «پیشنهاد شورای شهر به جای حفظ گران ترین خانه تهران، ساخت مسجد است. البته، باید در این مکان فرهنگی بخش تجاری فعال شود تا مکان فرهنگی بتواند هزینه های خود را در بیاورد.» در روز چهارشنبه 31 خرداد 1396 مراتب ثبت ملی خانه ثابت در نامه ای از سوی معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به استاندار تهران ابلاغ شد.

بر پایه این ابلاغیه خانه ثابت (معروف به کاخ ثابت پاسال) تحت حفاظت و نظارت این سازمان است و هر گونه دخل و تصرف یا اقدام عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت آن شود، جرم انگاشته می شود و مرتکب مشمول مجازات های قانونی خواهد شد و بازسازی اثر صرفا با تأیید و نظارت این سازمان ممکن خواهد بود. پس از آن در سال 1398 قرار بر این شد که این کاخ بازسازی شود و به عنوان هتل مورد استفاده قرار گیرد. در مرداد 1399 هم رأی تجدیدنظر دیوان عدالت اداری به نفع وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صادر و ثبت بنا در فهرست آثار ملی بدون مشکل اعلام گشت.