دژ قهقهه

قلعه قهقهه نام قلعه ای مشهور است که در ناحیه یافت از توابع قراچه داغ بر بالای کوه بلندی قرار دارد. این قلعه در زمان صفویه مخفیگاه خزاین و مجلس شاهزادگان و امرای مغضوب بود. دفاع از آن آسان و دست یافتن بدان سخت بود زیرا دامنه کوه معبری تنگ و دشوار داشت. دژ قهقهه (قاه قاه قالاسی) به دلیل اینکه محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی، مثل شاهزادگان صفوی در زمان گذشته بوده است در تاریخ شهرت بسیاری دارد. قهقهه از لحاظ لغوی به معنای آواز بلند در خنده و همچنین به معنای آواز کبک است. دژ قهقهه در بخش مرادلو ، ما بین روستای کنچویه و قره آغاج کلان از توابع مشگین شهر و در فاصله 85 کیلومتری شمال مشگین شهر در استان اردبیل واقع شده است.
طبق تحقیقات باستان شناسی به عمل آمده استقرار این قلعه به دوران قبل از اسلام می رسد اما در زمان بابک و صفویه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و سال ها به عنوان خزانه سلطنتی و مهم ترین زندان مورد استفاده قرار گرفته است. در زمان جنگ های ایرانی و عثمانی خزاین شاهان صفوی در این قلعه نگهداری و حفاظت می شده است و اهمیت آن از اواخر دوره صفویه بتدریج کمتر شده و در دوره قاجار به یکباره متروکه شده است.

مشخصات بنای قلعه

به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی این قلعه از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، مخازن و انبار تشکیل شده و تمامی نکات امنیتی در احداث این قلعه برای نگهداری زندانیان رعایت شده است.
دژ قهقهه در تپه سنگی به ارتفاع تقریبی 300 متر از زمین های اطراف قرار داشته و اطراف آن را با حصار مستحکم و غیر قابل نفوذ احداث نموده اند که با گذشت سالیان دراز هم اکنون نیز ورود به آن تقریباً غیر ممکن بوده و فقط در شرایط جوی مناسب امکان پذیر است.
شگفت انگیزترین معماری قلعه شبکه آب آن است. تنها راه استحصال آب در این دژ جمع کردن آب های سطحی حاصل از آب باران و بارش برف است.
دژبانان و یا ساکنان برای اندوختن آب حفره هایی مانند حوضچه در مسیر آب باران روی صفحه افقی در دل سنگ کنده اند که از آن جمله می توان به چهار مخزن به قطر پنج متر در قسمت شمال شرقی و تعداد 11 آب انبار در قسمت غربی قلعه اشاره کرد. در نگاه اول علت استفاده این حوضچه ها در دل کوه و در ارتفاعات که به شکل بدیعی کنده شده برای بیننده مبهم است اما مطالعه تاریخ این منطقه نشان می دهد که این حوضچه ها به راستی برای تامین آب آشامیدنی استفاده شده است.
بلندترین بخش دژ قسمت جنوبی آن است. آثاری در این قسمت دیده می شود که هم اکنون با خاک یکسان شده و به احتمال قوی جایگاه نگهبانان بوده است چرا که این قسمت به طور کامل به قلعه و دره های همجوار اشراف دارد. این ساختمان با ملات گچ آهگ و آجر ساخته شده بوده است.
دژ قهقهه شامل سه دیوار یا سه حصار متداخل است و حصار چهارم به عنوان زندان از آن استفاده می شده است. تنها مسیر صعود به قلعه از مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت پیمایش مسیر می توان به ورودی قلعه رسید.

مهمترین ویژگی قلعه قهقهه

قلعه قهقهه از نظر ارتفاع قرار گیری و مصالح به کار رفته در آن، شبیه تمام قلعه های ایران است اما یک ویژگی مهم، این قلعه را مورد توجه بیشتری قرار داده است. قلعه قهقهه یکی از استوارترین و تسخیر ناپذیرترین قلعه های ایران بوده که بعد از گذشت سال ها هنوز هم شکوه و استحکام خود را حفظ کرده است، آنقدر که هنوز ورود به این قلعه تقریبا غیر ممکن است، مگر در شرایط جوی مناسب و خاص. استحکام این دژ البته از چشم پادشاهان صفوی دور نمانده و آنها همیشه با بهره برداری از این مزیت فوق العاده قلعه از آن برای اهداف سیاسی شان استفاده کرده اند.

دژ قهقهه در زمان صفویان

قلعه قهقهه با وجود امکانات طبیعی و اندکی تغییر به دست بشر، دژی مستحکم و دست نیافتنی و محلی امن جهت نگهداری خزاین و جواهرات سلطنتی و شورشیان خطرناک و زندانیان سیاسی بوده است. اسکندر بیگ مولف کتاب عالم آرای عباسی می نویسد: «قهقهه قلعه ای عالی است واقع در قراجه داغ بر فراز قله کوه سنگی است که ساکنین آن با قلعه فلک الافلاک و نگهبانان آن با شب زنده داران فلک الافلاک همرازند».
شاید هیچ کدام از پادشاهان صفوی به اندازه شاه تهماسب از این قلعه استفاده نبرده باشند. آنقدر که گفته می شود قلعه قهقهه در عصر شاه تهماسب اول صفوی یکی از پر رونق ترین قلعه های ایران بوده است. شاه تهماسب که بسیار مستبد و خودکامه بود، با زندانی کردن بیشتر اطرافیانش در این زندان، رونق زیادی به قلعه قهقهه بخشیده بود! او هر کس را که مورد کوچک ترین سوء ظن و سوء تفاهم قرار می گرفت یا می کشت، یا راهی قلعه مخوف قهقهه می کرد!

زندانیان دژ قهقهه

شاه اسماعیل دوم معروفترین زندانی قلعه قهقهه است. اسماعیل میرزا که بعدها بعنوان شاه اسماعیل دوم به تخت نشست، فرزند شاه تهماسب یکم صفوی است. وی مردی شجاع جنگجو و تیغ زن بی دریغ بود و به علت زیاده روی و دخالت در امورات پدری و گردن ندادن به فرامین پدر دستگیر و در قلعه قهقهه به مدت 19 سال و 6 ماه و 21 روز و تا مرگ پدر در زندان مخوف دوام آورد و سرآنجام با گردش دوران، پا به قدرت نهاد و بسیاری از کسان و خویشان را که در این مدت پادرمیانی نکرده بودند از دم تیغ گذراند.
القاص میرزا برادر دیگر شاه طهماسب نیز مدتی در قلعه قهقهه زندانی بود. وی بعلت پاره ای نارضایی ها بر ضد برادر قیام کرد و به سلطان سلیمان عثمانی پناهنده شد و سلطان را بجنگ با ایران تحریک کرد لیکن سرانجام گرفتار شد و در قلعه قهقهه محبوس گردید و چندی بعد بفرمان پادشاه او را از فراز قلعه بزیر افکندند.
آخرین واقعه مهمی که در قهقهه اتفاق افتاده است طغیان زندانیان قلعه قهقهه درسال 1019 در دوران سلطنت شاه عباس اول است. در این سال عده ای از عثمانیان که درجنگ های ایران و عثمانی اسیر شده و در قلعه قهقهه محبوس بودند دست بشورش زده کوتوال قلعه مظفر بیگ قراواغلو را کشته اسلحه و تفنگ موجود در قلعه را بدست آورده درهای قلعه را بستند و تا دو ماه در برابر سپاه شاهی مقاومت کردند اما سرانجام شاه عباس قلعه راتسخیر و محصوران را از میان برداشت.