موزه های آستان قدس رضوی

موزه های آستان قدس رضوی یکی از بزرگترین مجموعه های موزه ای ایران است که در مشهد قرار دارد. این مجموعه درون حرم امام رضا جای گرفته و محل نگهداری بخشی از مهمترین آثار تاریخی و هنری دوره اسلامی و به خصوص آثار مربوط به تاریخ حرم است. طی سده های گذشته آثار مربوط به حرم پس از استفاده در خزانه نگهداری می شدند تا اینکه پس از تصمیم به پایه گذاری بنایی به عنوان موزه، در آذر 1316 سنگ بنای موزه گذاشته شد. ساختمان موزه در آذر 1324 گشایش یافت و تا 1350 مورد استفاده بود. در 1355 ساختمان جدیدی برای موزه و کتابخانه ساخته شد و پس از انقلاب 1357 به مرور توسعه یافت.

شمار دقیق آثار موجود در موزه های آستان قدس رضوی نامشخص است اما 8 هزار مورد از آثار آن در قالب 17 گنجینه و در 18 هزار مترمربع زیربنا در معرض نمایش قرار دارد. بزرگترین مجموعه نسخه های قرآنی جهان هم در این موزه نگهداری می شود. موزه مرکزی، موزه فرش و موزه قرآن و نفایس در محوطه حرم امام رضا و در ضلع جنوبی حرم واقع شده و موزه مردم شناسی بیرون از حرم و در سمت راست سردر غربی صحن رضوی قرار دارد.

آثار به نمایش درآمده در گنجینه تاریخ حرم رضوی شامل آثار تاریخی حرم بوده که در طی بیش از 10 قرن گذشته برای استفاده در آن نصب بوده یا وقف شده است. برخی از مهمترین اشیای آن عبارتند از ضریح فولادی جوهردار (مربوط به دوره صفوی) و ضریح طلا و نقره (مربوط به دوره پهلوی)، کتیبه های طلای مشبک وقفی شاه طهماسب صفوی، کتیبه های طلای قلم زنی وقفی شاه عباس صفوی، کتیبه ها و سنگ قبرهای تاریخی مربوط به دوره سلجوقی تا دوره صفوی.

همچنین درهای چوبی بسیار نفیس و منحصر بفرد از دوره مغول تا عصر حاضر، وسایل روشنایی حرم از دوره سلجوقی تا عصر حاضر، قفل های حرم از دوره صفوی تا عصر حاضر، آینه های گچبری، وسایل تطهیر، پنجره های فولادی و نقره و برنجی، محراب های کاشی زرین فام حرم مربوط به قرن هفتم هجری، و کاشی های زرین فام ازاره بقعه مطهر مربوط به قرن هفتم و نمونه هایی از کاشی های به کار رفته در سایر قسمت های حرم و سنگاب تاریخی حرم مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری در این بخش دیده می شوند.

گنجینه تمبر و اسکناس در سال 1369 افتتاح شد و در حال حاضر از نظر تعداد و دارا بودن آثار نفیس و منحصر بفرد غنی ترین مجموعه تمبر و اسکناس در کشور محسوب می شود. آثار به نمایش درآمده در این بخش حدود 3000 قطعه تمبر و اقلام پستی شامل نامه ها، پاکت نامه های تمبردار و پاکت های مهر روز، کارت پستال ها و دیگر اقلام پستی از ایران و کشورهای خارجی عضو در اتحادیه جهانی پست و حدود 500 برگ اسکناس های کشورهای مختلف است. مجموعه تمبرها و اسکناس های ایرانی موجود در این بخش مربوط به دوره های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی هست. همچنین، تعدادی مدال های نمایشگاه های منطقه ای و بین المللی تمبر و تاریخچه پستی و تعداد بسیار زیادی تمبر و اقلام پستی توسط مجموعه داران ایرانی و خارجی به این موزه اهدا شد.

گنجینه نجوم و ساعت هم در سال 1378 افتتاح شد و بیشتر آثار به نمایش درآمده در آن اهدایی سید جلال الدین تهرانی است که شامل اسطرلاب های تخت، کروی، حلقوی، انواع تلسکوپ های انعکاسی و شکستی، کره های جغرافیایی و آسمانی، ابزارهای اندازه گیری و همچنین مجموعه ای از ساعت های آفتابی، وزنه ای، دیواری و رومیزی هست. قدیمی ترین آثار این بخش مربوط به دوره صفوی و دو اسطرلاب تخت، ساخت استاد عبدالائمه و استاد عبدالعلی جزء میراث وقفی آستان قدس است.

گنجینه سلاح های سرد و گرم با نمایش منتخبی از سلاح های سرد و گرم شامل زره فولادی مشبک، سپر از پوست کرگدن، شمشیرهای فولاد جوهردار، کارد، تبرزین های نقش دار و طلاکاری شده، کمان های لاکی روغنی، کلاه خود فولاد زرنگار، نیزه چوبی منقوش (لاک کاری)، تفنگ ها و تپانچه های سرپر با لوله های زرکوب و باروت دان های عاج، چرمی و فلزی مربوط به دوره صفوی تا قاجار، و یک لباس پارچه ای طلسمات (رزم) مربوط به دوره زندیه در سال 1378 افتتاح شد.

گنجینه ظروف نیز با نمایش منتخبی از مجموعه ظروف سفالی، سلادن، چینی های آبی و سفید، چینی های پنج رنگ و بلور و بارفتن که بخشی از میراث آستان قدس بود و برخی از آنها اهدا یا وقف شده و تعدادی حاصل کشفیات علمی و اتفاقی در حرم مطهر بود، در سال 1378 افتتاح شد. گنجینه هنرهای تجسمی در سال 1378 با نمایش منتخبی از آثار نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی افتتاح گشت. از آثار مهم این بخش تابلوهای استاد کمال الملک (1292 ق)، معراج (دوره زندیه)، ونیز اثر ویلیام جیمز (1761–1771 م)، پرتره پیرمرد (قرن 17 م) و تفرجگاه (1667 م) است.

گنجینه آبزیان با اهدای کلکسیون صدف ها و حلزون های دریایی اهدایی محمد سعید فؤاد وهبه در سال 1378 ش. افتتاح شد. این مجموعه بی نظیر از از سواحل آسیا و اروپا و آمریکا جمع آوری و خریداری شده بود. آثار به نمایش درآمده در این بخش مورد استقبال بازدید کنندگان موزه قرار دارد و به مرور صدف ها و حلزون ها و جانوران دریایی از سواحل ایران نیز به موزه اهدا شده است. گنجینه سکه هم در سال 1388 مستقل شد و حدود 1900 سکه شامل حلقه های مبادلاتی، سکه های لیدیه، هخامنشی، مقدونی، سلوکی، شاهان پارس، اشکانی، الیمایی، خاراسن، ساسانی، هپتالیان، هندوسکایی، هندوپارتی، باختری، هون ها، شاهان ارمنستان، شاهان باختر، کوشانیان و سکه های بعد از اسلام در این بخش وجود دارد.

در ضمن سکه های ماشینی از 25 کشور جهان در آن به نمایش درآمده است. سکه های نقره یادبود ولایتعهدی به تاریخچه 202 و 203 و 204 قمری ضرب شهرهای سمرقند و اصفهان و محمدیه (شهر ری) از آثار مهم و ارزشمند این بخش هستند. گنجینه مدال هم شامل مدال های شخصیت های علمی و ورزشی مشهور مثل پهلوان تختی، رضا صادقی، امرالله احمدی، امید نوروزی، مجید خدایی، امیر توکلیان، سید محمود میران و حسن یزدانی هست. همچنین، در طی دهه هفتاد به بعد مدال ها، نشان ها و یادبودهای دیگر قهرمانان ورزشی، جانبازان و معلولین و مسابقات علمی داخل و خارج از کشور به مجموعه افزوده شد. این مجموعه که در حال حاضر گزیده ای از آن به نمایش درآمده، در سال 1392 و در تالار طبقه دوم موزه رضوی چیدمان شد.

فرش ها همواره نقش مهمی را در فضاهای معماری حرم رضوی ایفا کرد بطوریکه از آنها جهت مفروش کردن حرم و بیوتات متبرکه، پرده محافظ بر مبادی ورودی و…استفاده میشده و تا امروز نیز کاربری خود را حفظ کرده است. بخشی از فرش های مورد استفاده در حرم مطهر رضوی توسط دوستداران و عاشقان امام رضا اهدا شد. قدیمی ترین فرش های حرم مطهر رضوی که اکنون در موزه فرش آستان قدس رضوی نگهداری می شود، متعلق به دوره صفویه است.

نخستین سندی که به استفاده از فرش در حرم مطهر رضوی اشاره دارد، سند شماره 28473 مربوط به سال 1021 قمری در دوره صفویه است. اما پیشینه استفاده از فرش در حرم رضوی به پیش از دوره صفویه باز می گردد، چنان که ابن بطوطه که در سال 733 قمری از خراسان دیدن نموده در کتاب خود ضمن توصیف حرم رضوی به وجود فرش هایی اشاره می کند که جهت مفروش کردن بقعه استفاده شده است. در سال 1364 هم اولین موزه قرآن جهان توسط آستان قدس رضوی در ساختمانی به مساحت 1000 مترمربع با نام گنجینه قرآن و نفائس گشایش یافت.

در این گنجینه مجموعه ای از قرآن های خطی با قدمت تاریخی از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری قمری همچنین مجموعه ای از مرقعات از دوره صفوی تا عصر حاضر، مجموعه ای از جلدهای لاکی و روغنی و نقاشی های گل و مرغ و تذهیب و خوشنویسی هنرمندان معاصر در آن به نمایش درآمد. برخی از آثار مهم به نمایش درآمده در این بخش عبارتند از نسخ قرآن به خط کوفی منسوب به دست خط ائمه اطهار بر روی پوست مربوط به قرن سوم هجری، جزوات قرآنی به خط و تذهیب و تجلید استاد عثمان ابن حسین وراق مربوط به قرن پنجم هجری، قرآن های استاد یاقوت مستعصمی مربوط به قرن هفتم هجری، برگ هایی از قرآن منسوب به خط بایسنغر میرزا مربوط به دوره تیموری و...

از دیگر بخش های موزه های آستان قدس رضوی میتوان به مرقعات و ابزار کتابت، تالار نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، گنجینه آثار اهدایی سید علی خامنه ای، آثار اهدایی محمود فرشچیان، موزه مردم شناسی و موزه ها و کتابخانه های وابسته به آستان قدس اشاره داشت. اگر دوست دارید که هر چه بیشتر درباره جاذبه های دیدنی مشهد نظیر موزه های آستان قدس رضوی بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به مشهد زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.