برج آرامگاه علاءالدوله

برج علاءالدین یا برج علاءالدوله بنایی تاریخی مربوط به دوره ایلخانیان است و در اواخر سده 7 ه‍.ق در شمال مسجد جامع ورامین ساخته شد. این بنا امروزه در ضلع جنوب شرقی میدان اصلی ورامین قرار دارد. این بنا در تاریخ 15 دی 1310 با شماره ثبت 177 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این برج مدفن حسن علاءالدوله، حاکم وقت ری است. براساس آنچه در کتیبه ذکر شده ، حسن علاءالدوله در چهارم صفر 675 هجری قمری در گذشته و پسرش فخرالدین بر روی قبر او برجی را بنا کرد که از نظر معماری سبکی کاملا منحصر بفرد دارد. تاریخ اتمام ساخت این برج سال 688 هجری قمری مقارن با اواخر سلطنت ارغون خان است.

اجداد فخرالدین پسر علاءالدوله، از فرمانروایان ری بوده اند. بعد از ساخت برج، فخرالدین، پسر علاءالدوله نیز به حکومت بغداد گمارده شد. او در سال 691 به سمت بغداد رفت و در سال 709 در آن شهر درگذشت. پدر و پسر علاءالدوله هر دو لقب فخرالدین داشته اند. حسن علاءالدوله با علاءالدوله سمنانی از بزرگان تصوف ایرانی و از شاعران و نویسندگان سده های هفتم و هشتم هجری قمری نیز خویشاوند بود؛ زیرا علاءالدوله عمویی داشت به نام سید جمال الدین قاسم بن جمال الدین محمد که در ورامین اقامت داشت و تنها دخترش، زهره را به حاکم سمنان داد و از آن دختر دو پسر به نام ملک جلال الدین و ملک شرف الدین به دنیا آمدند که علاءالدوله سمنانی فرزند اوست.

با توجه به کتاب انساب الاشراف، نسب علاءالدوله به سجاد، امام چهارم شیعیان می رسد. خانواده علاءالدوله در منطقه نفوذ زیادی داشتند و تعدادی از آنها در ورامین و مناطق دیگر فرمانروا بوده اند و از خود آثاری به جا گذاشته اند که معروف ترین آنها بنای امامزاده یحیی است که فخرالدین، پسر علاءالدوله بنا کرد. فخرالدین پسر علاءالدوله در عصر اباقاخان مغول و به توصیه خواجه نصیرالدین طوسی شهزاده ارغون شد و به پشتیبانی او در شمار ملوک ری درآمد و در ری مقام سروری یافت. مدفون این بقعه جزو معدود مواردی است که مردم ورامین آن را به نام امامزاده نمی شناسند و آن را عموما برج یا بقعه علاءالدوله معرفی می کنند.

بنای برج علاءالدین به سبک و روش سلجوقی ساخته شده است. البته این سبک مدتها قبل یعنی از دوره سامانیان آغاز شده بود و در دوران سلجوقی تغییرات قابل ملاحظه ای یافت. از نظر شیوه های تزئینی، در این برج از فن کاشیکاری، گچکاری و آجرکاری برای تزئین بنا استفاده شده است. تزئینات کاشیکاری این برج در یک باند کتیبه و سطوح مثلثی بالای آن تمرکز یافته است. در زمینه کتیبه، با بکارگیری قطعات کوچک کاشی مربع شکل با لعاب آبی شبکه ای منظم از شش ضلعی ایجاد گشته و متن شبکه با تزئینات گچی قالب زده شده است. این برج ها با مقاطع ستاره ای شکل میله اصلی آن ا و نوک مخروطی یا ناتمام تقلید از سبک «چادر» است که مخصوص بسیاری از ساختمانهای این دوره هست.

این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشت بلکه به منظور جلوگیری از تخریب جسد ساخته میشده است. جنازه ها در این نوع بناها عمدتا در سرداب نگهداری شده و کمتر به دفن آن اقدام میشده است. برج علاءالدوله ورامین یکی از قدیمی ترین نمونه برج های آرامگاهی کشور است. یکی از ویژگی های منحصر بفرد ساخت این برج، تزئینات خارجی آن است که به وسیله کاشی های فیروزه ای و شمسه های آجری که از اختلاط رنگهای فیروزه ای، لاجوردی و آجری رنگ تشکیل شده پوشیده شده است. شکل ظاهری برج از دو قسمت استوانه ای چند ضلعی و گنبد مخروطی شکل تشکیل می شود. گنبد این برج مخروطی شکل بر فراز شبستان مدور ساخته شده که از ویژگی گنبدهای دوره سلجوقی و ایلخانی است. گنبد این برج دو پوششی است. گنبد داخلی نیمه بیضوی بوده و بدون واسطه بر روی بدنه واقع شده است.

پوشش خارجی که آجری بوده هم به واسطه سه کنج های بدنه بر روی پره ها و دندانه های بدنه واقع شده است. آجرچینی گنبد خارجی به صورت معمولی و رگ چین اجرا شد و تنها در رأس. در قسمت غربی این برج و کمی پائین تر از مخروط سقف دریچه ای با قوس جناغی بر روی یکی از دندانه ها ساخته شده که این دریچه ورودی پلکانی مارپیچی است در ضخامت دیوار برج ساخته شده و در فاصله بین دو پوش گنبد یعنی سطح فوقانی گنبد داخلی و سطح داخلی گنبد خارجی ختم می شود. برای دسترسی به این پلکان که ظاهراً به منظور بازرسی، نگهداری و تعمیر بنا مورد استفاده بوده، به نردبان نیاز است.

در این برج دو ورودی ارتباط فضای داخل و خارج برج را برقرار می سازد. یکی در جبهه جنوب غربی با درگاهی مستطیل شکل و طاقی تیزه دار که کوتاه است و تمام سطح سردر که در فاصله بین چهار پره گسترش یافته، گچ اندود شده است. در زیر طاق اصلی سردر و با فاصله ای از آن، طاق نوک تیز دیگری با کاربری ساده گچی است که همه آن به دوره ای جدیدتر از اصل بنا متعلق است. ورودی دیگر برج در جبهه شمالی و از طریق ایوان کم عمقی بوده که با بنای برج تلفیق شده است.

در زیر اتاق برج سردابه ای وجود دارد که پائین تر از سطح زمین واقع شده که از نظر نقشه طرح چلیپای ایرانی یا بعلاوه (+) دارد. طرح چلیپا در این برج به صورت بسیار منظم و دقیق داخل یک دایره محاط شده است. هر یک از بازوهای چلیپا با طاقی ضربی پوشش شده که تداوم این پوشش در بخش میانی طاق چهار بخش مرکزی را ساخته است. کل ارتفاع سردابه از کف تا نقطه تیزه طاق 92/2 سانتیمتر و ارتفاع سکوهای جانبی یعنی ارتفاع از کف تا پاکار قوس 104 سانتیمتر است. از این نقطه با 5 سانتیمتر عقب نشینی استوانه اصلی برج آغاز می گردد که به صورت یکنواخت تا ارتفاع 71/11متری یعنی پاکار گنبد داخلی بالا می رود. محل پاکار گنبد داخلی حدود 5 سانتیمتر پیش نشسته است. ارتفاع گنبد داخلی از محل پاکار تا نقطه تیزه گنبد هم 40/4 متر است.

دیوار استوانه داخلی برج از کف تا پاکار گنبد داخلی سر سفتی دارد که در جبهه غربی 5 سانتیمتر و در جبهه شرقی 28 سانتیمتر است. با توجه به اینکه این سر سفتی عموماً در ساختمان برج های آرامگاهی در تمام جهات در اصل به صورت یکنواخت اجرا میشده، این عدم تقارن احتمالاً نشانه وجود حرکتی جزئی در بناست. دیوارهای داخلی آجری است که به صورت معمول و یکنواخت انجام گرفته و روی آن در اصل با کاهگل اندود و سپس با گچ سفیدکاری شده بود. ارتفاع این سردابه 192 سانتیمتر است.

بنا در قسمت خارج 32 برجستگی دارد که درِ جنوبی آن در اصل وجود نداشت. این بنا از داخل کاملاً دایره ای است. این برج از یک قسمت استوانه ای شکل ساخته شده و قسمت مخروط شکلی که بر روی قسمت استوانه ای است. ارتفاع قسمت استوانه ای 2 متر و ارتفاع قسمت مخروطی 5 متر بوده که روی هم رفته 17 متر می شود. پایه برج بر روی پایه مدور آجری بنا شده که در کل متشکل از 9 ردیف آجر است و نوک دندانه ها مماس بر دایره قاعده قرار دارد. ارتفاع بنا از کف سردابه تا آخر آن 27 متر است و حرکت عمودی دندانه ها آن را مرتفع تر می نمایاند. هم اکنون مسئولان شهری در محل این اثر تاریخی نمایشگاه های مختلفی را به صورت موقت برگزار می کنند.