میدان توپخانه | گذری بر سیر تحولات آن

نام میدان توپخانه قدیم نشان از فضای بزرگ و دایره ای شکلی دارد که معمولا کاربرد آن برای اجتماع مردم و ارائه خدمات شهری می باشد. نام میدان و تاریخچه آن به آگورهای یونان باستان باز می گردد. بیشتر آگوراها در مرکز شهر ساخته می شدند و اطراف آن را معابد و ساختمان های عمومی احاطه می کردند. میدان ها مکان های مهمی در شهر هستند که انواع فعالیت های سیاسی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و.. در آن صورت می گیرد. فوروم ها در رم باستان هم نوعی میدان های مستطیلی شکل هستند که مرکز اصلی فعالیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بودند و تا اوایل قرون وسطی مهم ترین بخش شهر به حساب می آمدند. اما این شکوه و عظمت تا قرن پنجم میلادی رونق داشت و بعد از شکل گیری و ساخت کلیساها مردم به سوی کلیساها کشیده شدند و مهم ترین مراسم ها در کلیساها انجام می شد. اما تاریخچه ساخت میدان در ایران به روزگارهای خیلی دور برمی گردد به زمانی که مردم ایران زمین جشن های بزرگ باستانی مانند عید نوروز و مهرگان را در این میدان ها برگزار می کردند. اما از قرن نهم بود که کلمه میدان به ادبیان ایران راه پیدا کرد و واژه هایی همچون میدان جنگ، میدان بزم، میدان رزم که مکانی بود برای تجمع مردم به دورهم. اما در این مطلب میخواهیم به معرفی و تحولات یکی از میدان های بزرگ و مهم تهران "میدان توپخانه تهران یا امام خمینی" بپردازیم. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای اطلاعات و آشنایی بیشتر با میدان توپخانه در تهران...

موقعیت جغرافیایی میدان توپخانه تهران

میدان توپخانه در تهران از میدان های مهم این شهرست که متصل به شش خیابان اصلی در تهران است. خیابان ناصر خسرو، خیابان باب همایون، خیابان امام خمینی و خیابان لاله زار از خیابان های مهمی هستند که میدان امام خمینی در مرکزیت آن ها واقع شده. این میدان از قدیمی های تهران است که هنوز معماری و بافت سنتی خود را حفظ کرده و مورد توجه گردشگران زیادی قرار می گیرد.
خیابان شمالی متصل به میدان
خیابان لاله زار، روبه روی خیابان ناصرخسرو
خیابان فردوسی، مقابل خیابان باب همایون
خیابان های شرقی، غربی
خیابان امیرکبیر، ضلع شرقی میدان
خیابان سپه، ضلع غربی میدان
در تقاطع هر خیابان دروازه ای ساخته شده بود و میدان توپخانه تهران با شش دروازه اش مشهور بود
جنوب میدان: دروازه شمس العماره در ابتدای خیابان ناصرخسرو و دروازه دولت در ابتدای خیابان باب همایون
شمال میدان: سر در لاله زار در ابتدای خیابان لاله زار و دروازه علاءالدوله در ابتدای خیابان سفرا یا امین السلطان یا علاءالدوله
شرق میدان: دروازه چراغ گاز در ابتدای خیابان امیرکبیر
غرب میدان: سر در خیابان سپه

سیر و تحول در میدان توپخانه تهران

میدان امام خمینی سرنوشت تلخ و شیرینی به خود دیده و شاهد روزگارانی پرهیاهو در دورهای مختلف سلطنت شاه های ایران بوده. این موضوع در نقشه ها و تصویرهای هوایی به خوبی نمایان است و همچنین تغییرات مهم و پیشرفت شهری را می توان در میدان توپخانه در تهران تماشا کرد. براساس بررسی نقشه ها سه دوره هم و اصلی شناسایی شده است که عبارتنداز:

دوره نخست

این دوره مصادف است با تاسیس میدان توپخانه قدیم تا تکمیل شدن نهایی آن، که در سال های 1260 تا 1300 هجری شمسی را در برمی گیرد و متعلق به عهد ناصری می باشد. پس از کامل شدن طرح میدان اصلی، تغییرات ریزی بر روی بنا و اضافه شدن دیگر بناها در اطراف میدان رخ داد ولی دگرگونی و تغییرات زیادی در میدان اتفاق نیوفتاد. میدان توپخانه قدیم در نقشه دارالخلافه، قدیمی ترین نقشه ی تهران که طراح آن موسیو کرشیش در سال 1233 هجری شمسی بوده، اثری ازش دیده نمی شود. اما با بزرگتر شدن میدان از قسمت شمال ارگ، نقشه درارالخلافه ناصری تهران نمایان است. این نقشه در سال 1275 هجری شمسی توسط عبدالغفار کشیده شده است. در نهایت احداث میدان توپخانه قدیم به زمان ناصر الدین شاه می رسد. محمد ابراهیم خان معمار باشی، وزیر نظام دارایی کامران میرزا احداث این بنا را به عهده گرفت. این میدان مستطیل شکل بود و در جهت شرقی – غربی قرار گرفته بود که در اطراف آن حجره ها و انبارهایی در دو طبقه ساخته بود.

دوره دوم

در این دوره با پایان یافتن حکومت قاجاریه و به سلطنت رسیدن رضاشاه، طرح ریزی جدیدی برای شهر صورت گرفت و به سمت مدرنیزاسیون پیش رفت که در شهر و میدان تحولات جدیدی رخ داد. در بین سال های 1300 تا 1320 طرح نهایی میدان ساخته شد، اما این طرح فقط تا سال 1340 دوام آورد. در دوره دوم میدان توپخانه تقریبا همان شکل با همان طول و عرض است. اما مسیرهایی که به میدان می رسد، پهن تر شده و ماشین رفت و آمد می کرد. در دو طرف خیابان لاله زار ساختمان جدید شهرداری و دو ساختمان دیگر ساخته شده بود که این روزها این ساختمان به موزه صنعتی تغییر کاربری داده. بانک شاهی در ضلع شرقی نمایان است. تغییرات بیشتر این دوره در قسمت شرقی میدان صورت گرفته و دیوار سراسری را به کلی تخریب کرده و ساختمان جدید جایگزین ساختمان قدیمی بانک شاهی شده که در ساختمان مدرن تابلو بانک شاهی جدید دیده می شود.

دوره سوم

در این دوره کاملا سبک بین المللی معماری و شهرسازی جدید بر سبک قدیمی حاکم شد و اهداف قبلی به کلی از بین رفت. ازدیاد جمعیت، مهاجرت از شهرهای اطراف به پایتخت چهره ی شهر را به سرعت تغییر داد و چهره ی جدید به وجود آورد. البته این تغییر مشکلات زیادی برای شهر به بار آورد و این دوره را می توان دوره انحطاط و افول میدان توپخانه به شمار آورد. به تدریج فضاهای اطراف تخریب شدند و به فضاهای بی ارزش تبدیل شدند. اوایل دهه چهل در ضلع شمالی میدان، ساختمان شهرداری تخریب شد و محل تخریب شده ی آن بعد از کلی بلاتکلیفی به پایانه اتوبوس رانی تعلق گرفت. و برج جدید مخابرات در ساختمان قدیمی ساخته شد که هنوز هم از ساختمان های بلند این میدان به شمار می رود. این میدان باوجود اتفاقاتی که در دوره های مختلف برایش افتاده هنوز هم به عنوان یکی از مهم ترین و معروف ترین میدان های تهران است.