تاج محل هند

تاج محل از پرآوازه ترین بناهای جهان و آرامگاهی است که در نزدیکی شهر آگرا و در 200 کیلومتری جنوب دهلی واقع شده و یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیا به شمار می رود. براساس کتاب نقش فارسی بر احجار هند، این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی و به خاطر یادبود همسرش ارجمند بانو بنا شده است. خود شاه جهان نیز بعدتر در همان جا به خاک سپرده شد. معماری این ساختمان ترکیبی از معماری اسلامی و معماری گورکانی بوده و در ساخت آن 20000 هنرمند به رهبری معمار افغان، احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری شرکت داشته اند.

آغاز ساخت تاج محل سال 1632 میلادی (1042 خورشیدی) بوده و در سال 1647 میلادی (1057 خورشیدی) تکمیل شده است. برای ساخت این بنا در زمان خود 32 میلیون روپیه هزینه شد. این مبلغ امروزه برابر با 52٫8 میلیارد روپیه هند و 827 میلیون دلار آمریکاست. تاج محل در سال 1983 در لیست میراث جهانی یونسکو با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت رسید. شاه جهان در 1631 میلادی دستور ساخت تاج محل را صادر کرد.

این بنا قرار بود به یاد همسر وی، ممتاز محل که یک زن افغانی از بدخشان بود و در 17 ژوئن همان سال در هنگام به دنیا آوردن چهاردهمین فرزند آن دو، گوهرآرا بیگم درگذشت، ساخته شود. ساخت تاج محل در 1632 آغاز و بنای مقبره در 1643 کامل شد هر چند ساختمان های اطراف و باغ تاج محل پنج سال بعد تکمیل گشتند. مدارک دربار سلطنتی نشان می دهند که سوگ شاه جهان پس از مرگ ممتاز محل نوعی روایت عاشقانه و انگیزه ساخت تاج محل است.

تاج محل بر اصول طراحی معماری گورکانی اولیه و معماری افغانی بنا شده است. انگیزه ایجاد این اثر از موفقیت ساختمان های دودمان تیمور و گورکانی از جمله گور امیر (مقبره تیمور در سمرقند)، آرامگاه همایون، مقبره اعتمادالدوله، مسجد جامع دهلی در دهلی و مسجد کبود مزار شریف در افغانستان ریشه گرفته بود. با وجود بنای اکثر بخش های ساختمان های گورکانی بر ماسه سنگ سرخ، شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزئین شده با گوهرسنگ را داشت. ساختمان های تحت حمایت او به سطوح تازه ای از تهذیب رسیدند.

مقبره مرکز مجموعه تاج محل است. این قسمت یک سازه بزرگ از جنس مرمر سفید بوده که روی یک پایه قرار داشته و دارای یک بنای متقارن همراه با یک ایوان است که با گنبدی پوشیده شد. همچون اکثر مقبره های گورکانی، عناصر پایه ای بنا ریشه در فرهنگ فارسی دارند. سازه اصلی یک مکعب چند طبقه ساخته شده بوده که با زاویه هایی برش خورده و یک ساختمان هشت ضلعی نامتقارن را ایجاد کرده است. هر کدام از اضلاع چهارگانه طویل این بنا تقریبا 55 متر (180 فوت) طول دارد.

هر یک از اضلاع ایوان دارای یک پیش طاق بزرگ یا قوسی به شکل طاق همراه با دو بالکن قوسی مشابه در طرفین آن است. نقش مایه پیش طاق ها هم روی فرورفتگی های لبه ها اعمال شده و طرح بنا را در تمام نواحی آن هندسی کرده است. چهار مناره در اطراف مقبره وجود داشته که هر یک در یکی از گوشه های پایه قرار دارد. تالار اصلی محل قرارگیری تابوت دان جعلی ممتاز محل و شاه جهان بوده و قبرهای حقیقی در طبقه پایین تر از آن قرار گرفته اند.

زیباترین ویژگی تاج محل، گنبد مرمری آن است که مقبره را می پوشاند. این گنبد تقریبا 35 متر (115 فوت) ارتفاع دارد و از لحاظ اندازه، مشابه بنای اصلی است. به دلیل شکل خاص، این گنبد اغلب از نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می شود. بالای گنبد با طرح لاله مردابی تزئین شده که در به چشم آمدن ارتفاع آن نقش دارد. چهار چتری گنبدی شکل کوچکتر و با معماری گنبد پیازی در گوشه های گنبد قرار گرفته که آن را برجسته تر می کند.

گنبد کمی نامتقارن است. پایه های ستون دار آن به بام مقبره باز شده و نور محیط داخلی آن را فراهم می کنند. گلدسته ها از لبه دیوارهای پایه ای گسترش یافته و جلب توجه بصری ارتفاع گنبد را بیشتر می نمایند. نقش مایه لاله مردابی روی چتری ها و گلدسته ها تکرار شده است. گنبد و چتری ها با میله های تزئینی طلاکاری شده همراهند که با نقوش تزئینی ایرانی و هندی ترکیب شده است. میله تزئینی اصلی در اصل از طلا ساخته شده بود اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونه برنزی طلاکاری شده جایگزین گشت. این بخش از گنبد، نمونه ای از ادغام عناصر تزئینی سنتی ایرانی و هندی است. یک ماه روی میله قرار دارد که یکی از نقش مایه های معمول اسلامی بوده و دو سر آن به سمت بهشت اشاره می کند.

مناره ها هم که هر کدام حدود 40 متر (130 فوت) ارتفاع دارند، از سنگ مرمر ساخته شده اند. این مناره ها کاربردی بوده و برای استفاده مؤذنها به جهت فراخواندن مسلمانان به نماز ساخته شده اند. هر مناره به سه طبقه تقسیم شده و در هر طبقه یک بالکن وجود دارد. بر فراز هر مناره یک چتری قرار گرفته است. این چتری ها هم طرحی مشابه چتری های مقبره دارند. تزئینات بیرونی تاج محل از بهترین معماری های گورکانی به شمار می روند. تزئینات متناسب با تغییرات ناحیه سطحی بنا تمیزکاری شده اند. عناصر تزئینی با انجام نقاشی، گچ بری و حکاکی یا کوبیدگی سنگ ایجاد گشته اند.

همانند هنر اسلامی که از بکار بردن انسان انگاری امتناع می کند، عناصر تزئینی تاج محل هم صرفا از خوشنویسی، طرح های انتزاعی یا نقش مایه های به شکل گیاه بوجود آمده اند. در سراسر مجموعه، سوره هایی از قرآن به چشم می خورد که برخی عناصر تزئینی را تشکیل می دهند. پژوهش های اخیر نشان می دهند که امانت خان شیرازی سوره ها را انتخاب کرده است. خوشنویسی ورودی بزرگ تاج محل در سال 1609 توسط خوشنویسی با نام عبدالحق بوجود آمد.

شاه جهان به دلیل مهارت های خیره کننده امانت خان، این لقب را به او داد. در نزدیکی خطوط قرآن در پایه ناحیه داخلی گنبد، کتیبه ای دیده می شود که عبارت «نوشته شده توسط بنده ناچیز، امانت خان شیرازی» روی آن به چشم می خورد. بخش های زیادی از خوشنویسی ها با خط ثلث واضح از جنس یشم یا مرمر سیاه نوشته شده و روی زمینه مرمر سفید نصب گشت. اندازه نوشته زمینه های بالاتر اندکی بزرگتر است تا در هنگام نگاه از زاویه پایین کژی نوشته ها کمتر به چشم آید.

گنبدها و طاق ساختمان های ماسه سنگی به دلیل توری کاری نقاشی حجاری شده دارای طرح های هندسی پرجزئیاتی هستند. بین بسیاری از عناصر نزدیک به هم، خاتم کاری هایی متقارن در جهت چپ و راست وجود دارد. ساختمان های ماسه سنگی از خاتم کاری سفید بهره برده و ساختمان های مرمرین دارای خاتم کاری تیره یا مشکی هستند. تابوت دان تاج محل هم از طرح خاتم کاری برجسته ای بهره می برد. کف طبقه ها و راهروها از کاشی ها یا بلوک هایی بهره برده که با الگوی تسلیشن چیده شده اند.

پنل های مرمرین سفید روی دیوارهای پایین تر مقبره نصب شده و نقش برجسته های واقع گرایانه ای از گل و انگور روی آنها نقش بسته است. مرمر پس زمینه صیقل داده شده تا جزئیات ریز حکاکی ها را پررنگ تر کند. پنل ها و دو طرف طاق ها با خاتم کاری های پرچین کاری شده ای از انگورها، گل ها و میوه های به شدت سبک یافته و تقریبا هندسی تزئین شده است. سنگ های خاتم کاری شده از مرمر زرد، یشم و یشم سبز ساخته شده و به نسبت سطح دیوارها صیقل یافته و تراز گشته اند.

تالار داخلی تاج محل تزئیناتی فراتر از عناصر سنتی تزئینی دارد. خاتم کاری ها از نوع پرچین کاری نیستند بلکه از گوهرسنگ های نیمه ارزشمند و ارزشمند تشکیل شده اند. تالار درونی به شکل هشت ضلعی بوده و طراحی آن قابلیت ورود از طرف هر ضلع را فراهم می کند. با این وجود، فقط در جنوبی که به باغ باز می شود، مورد استفاده قرار می گیرد. دیوارهای داخلی حدود 25 متر (82 فوت) ارتفاع داشته و با یک گنبد داخلی غیرواقعی تزئین شده با نقش مایه خورشید پوشیده شده اند. هشت پیش طاق خمیده کف بنا را مشخص می کنند و مشابه نمای بیرونی بنا، هر پیش طاق ارتفاع پایین با پیش طاق دیگری که تقریبا وسط دیوار قرار گرفته، پوشیده شده است.

چهار قوس مرکزی بالایی بالکن ها را می سازند و پنجره بیرونی هر بالکن دارای طرح های پیچیده جالی از جنس مرمر است. علاوه بر نور وارد شده از پنجره ها، نور از فضاهای موجود در سقف که در گوشه ها با چتری پوشیده شده اند هم وارد می شود. جالی هشت ضلعی شکل که گور نمادین را احاطه می کند، از هشت صفحه مرمرین تشکیل شده که سوراخ کاری های پیچیده ای روی آن انجام شده است. دیگر سطوح با سنگ های نیمه ارزشمند تزئین شده و طرح های انگور، میوه و گل ها را ایجاد کرده است.

هر دیوار تالار با پنل های حجاری شده، خاتم کاری های پیچیده گوهرین و پنل های دارای خوشنویسی تزئین شده است. تزئینات این دیوارها تا حدودی مشابه عناصر طراحی بکار رفته در سطح خارجی مجموعه هست. در سنت اسلامی، قرار دادن جسد در تابوت و قبرهای تزئین شده ممنوع است. با توجه به همین موضوع، جسد ممتاز و شاه جهان در زیرزمین تالار دفن شد و چهره هایشان به سمت راست، به سمت مکه قرار گرفت. گور نمادین ممتاز محل دقیقا در مرکز تالار داخلی و روی پایه ای مرمرین به ابعاد 1٫5 در 2٫5 متر (4 فوت 11 اینچ در 8 فوت 2 اینچ) قرار گرفت.

پایه و گور به دقت با الماس های ارزشمند و نیمه ارزشمند تزئین شده است. کتیبه های خوشنویسی روی گور به شناساندن و تحسین ممتاز می پردازند. درپوش گور یک لوزی مستطیل شکل برآمده است که با هدف تداعی لوح نوشتاری طراحی شد. گور نمادین شاه جهان کنار گور نمادین ممتاز و در سمت غربی قرار گرفته و تنها عنصر غیرمتقارن در تمام مجموعه است. گور نمادین او بزرگتر از گور همسرش هست اما از عناصر مشابهی تشکیل شده و شامل تابوت و پایه ای است که با گوهر و خوشنویسی هایی که او را معرفی می کنند، تزئین شده است. روی درپوش تابوت هم مجسمه سنتی یک محفظه کوچک خودکار قرار دارد.

محفظه خودکار و لوح نوشتاری نمادهای سنتی مراسم خاکسپاری گورکانی هستند که به ترتیب برای تزئین تابوت مردان و زنان بکار می روند. 99 نام خدا روی کتیبه های سطوح کناری مقبره حقیقی ممتاز محل خوشنویسی شده اند. مقبره شاه جهان دارای یک خوشنویسی با مضمون «در بیست و شش ماه رجب در سال 1076 هجری او از این جهان به تالار ضیافت ابدیت سفر کرد» هست. مجموعه تاج محل در یک باغ گورکانی مربع شکل به طول 300 متر (980 فوت) قرار دارد. این باغ دارای مسیرهایی است که هر یک از چهار قسمت باغ را به شانزده باغچه تقسیم می کنند. در فاصله بین مقبره و دروازه و در مرکز باغ هم یک مخزن مرمرین آب قرار گرفته و یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر مقبره در جهت شمالی جنوبی آن قرار گرفته است. این مخزن مرمرین حوض کوثر نامیده می شود.

ردیف هایی از درخت در باغ وجود دارد که هر درخت با نام های رایج و علمی خود نامگذاری شده است. علاوه بر این، آبنماهایی در باغ قرار دارد. معماری چهار باغ توسط بابر، نخستین امپراتور گورکانی به هند وارد شده است. این معماری نمادی از چهار رود جاری در جنت بوده و مشابه باغ بهشتی هست.