گنبد علویان

در نزدیکی امامزاده عبدالله همدان و در چهار باغ علویان بنایی به نام گنبد علویان قرار دارد. در اطراف گنبد علویان هم خیابان های اکباتان و باباطاهر قرار دارند. این بنا دارای معماری اسلامی بوده و در سال 1310 در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. تا چندین سال قبل این گنبد با توجه به مکانی که در آن قرار گرفته، کمتر شناخته شده بود. در واقع، این بنا در فضای یک دبستان قرار گرفته که در چند سال اخیر تغییراتی در اطراف آن داده شد و در فضای بهتری قرار گرفت. در بین مردم بومی همدانی گنبد علویان به گنبد سبز نیز مشهور است. گنبد علویان همدان با توجه بررسی ها و تحقیقات انجام شده در قرن 6 هجری قمری و در دوران سلجوقیان ساخته شد و به همین دلیل هم آن را بنای سلجوقی یا مغولی می نامند. در واقع، این بنا در ابتدا مسجدی بوده که به وسیله خاندان علویان ساخته می شود. در سالهای بعد، در زیرزمین گنبد علویان سردابی ساخته شده که در واقع آرامگاه خاندان علویان بود. این بنا چون در ابتدا دارای گنبد بوده و از طرف دیگر مردم به امام علی و همچنین آن دو فردی که از خاندان علویان در سرداب این بنا به خاک سپرده شدند علاقه بسیاری داشتند، نام این بنا گنبد علویان شد.

پلان گنبد علویان همدان 4 ضلعی با ابعاد 12.5 متر در 12.8 متر و با ارتفاع 11.5 متر است. در گوشه های این ساختمان جرزهایی مانند ستون با ارتفاعی کمتر از خود بنا یعنی 5.9 متر ساخته شد. این ستونها هر کدام دارای 2 متر ضخامت هستند. اگر مقطع این ستونها را نگاه کنید، به دلیل طاق نماهای فرورفته ای که در آنها اجرا شده، شبیه به ستاره های 8 پر هستند. این طاق نماها دارای 8 متر ارتفاع و فرورفتگی نیم متر و عرض 1 متر است. در قسمت شمالی ساختمان هم ورودی این بنا را می بینیم که دارای ارتفاع 3.4 متر و عرض 1.6 متر و به شکل طاق جناغی است. این ورودی در قاب مستطیلی به ابعاد 3.9 متر در 5.6 متر قرار گرفته و هم وروی و هم قاب مستطیلی در طاق نمای بسیار بزرگ جناغی با ارتفاع 10 متر و عرض 5.5 متر واقع شده اند.

در این قسمت تزئینات بسیاری را با گچبری های ظریفی می بینیم که این گچبری های لانه زنبوری در خود نقوش برجسته ای از گل و بوته های در هم پیچیده را نشان می دهد. در حاشیه قاب مستطیلی هم آیاتی از قرآن به صورت برجسته گچبری شده اند. این ورودی در سطح بالاتری قرار گرفته و از سطح زمین تا آن 7 پله وجود دارد که معادل با 1.2 متر می شود. بین ستونهایی که در گوشه ها قرار گرفته و طاق نما دو مستطیل و دو سطح نیم دایره ای می بینیم که از نظر ابعاد سطح مستطیل ها ارتفاعی برابر با 11.5 متر و عرض 0.8 متر دارند. بر روی این 4 سطح نیز گچبری های ظریف و زیبا دیده می شوند. در قسمتهای شرقی و غربی بنا نیز طاق نماهایی با عرض 4 متر و ارتفاع 8.5 متر وجود دارند که در این طاق نماها نیز از تزئینات مخصوص این بنا استفاده شده است.

بالای این طاق نماها و همچنین بالای ستونها کتیبه هایی وجود داشته که بر روی آنها آیاتی از قرآن به شکل برجسته نوشته شده است. همانطور که گفته شد، در ابتدا این بنا دارای گنبد بوده که بعد از چند سال این گنبد خراب می شود و امروزه اثری از آن در بخش گنبد علویان وجود ندارد و دیوار این بنا تا جایی که گنبد شروع میشده، باقی مانده است. در این بنا از تزئینات بسیار زیبا و ظریفی استفاده شده و میتوان آن را در زمینه معماری اسلامی و همچنین گچبری این دوران جز بهترین ها و شاهکار بسیار بزرگی دانست. گنبد علویان و گنبد سرخ واقع در شهر مراغه از نظر نما و شکل بیرونی شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و از نظر معماری داخلی بنا گنبد علویان بسیار شبیه به گنبد حیدریه قزوین است.

در قسمت داخلی این بنا نیز از تزئینات به خصوص این بنا استفاده شده و گچبری های جدید و نوآورانه ای را میتوان در قسمت محراب معماری گنبد علویان مشاهده کرد. در این ساختمان راه پله های بسیار باریکی وجود دارد که از آنها برای بالا رفتن و رفتن به سقف میتوان استفاده کرد. راه پله دیگری در قسمت محراب قرار داشته که به سمت زیرزمین و سرداب جایی که دو نفر از خاندان علویان دفن شده اند، می رسد. در قسمت سرداب هم دو مقبره به شکل مکعب مستطیل می بینیم که از آجرهای فیروزه ای لعاب دار برای نمای آنها استفاده شده است. در این سرداب که فضای بسیار کوچکی دارد، 6 حجره را می بینیم که هر کدام طاق نمای جناغی دارد.