آرامگاه سعدی (سعدیه)

آرامگاه سعدی معروف به سعدیه مکان خاکسپاری سعدی، شاعر پارسی گوی است. این آرامگاه در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا قرار دارد. در اطراف مقبره هم قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود در آنجا مدفون شده اند. آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ 20 آبان 1353 به شماره ثبت 1010٫3 در انجمن آثار ملی به ثبت رسید. این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده و وی اواخر عمرش را در آنجا می گذراند و سپس در همان جا خاکسپاری شده است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط شمس الدین محمد صاحب دیوانی، وزیر معروف اباقاخان مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.

در سال 998 و به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال 1187 به دستور کریم خان زند بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای آرامگاه سعدی بنا گردید. طبقه پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع میشد. در دو طرف راهرو دو اتاق کرسی دار ساخته شده بود. در اتاقی که سمت شرق راهرو بود هم قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی شامل دو اتاق میشد که بعدها شوریده شیرازی (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اتاق غربی این قسمت به خاک سپرده شد. طبقه بالای ساختمان نیز مانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اتاق شرقی که آرامگاه سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اتاقی ساخته نشد و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.

این بنا در دوره قاجاریه (سال 1301) توسط فتحعلی خان صاحب دیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد. آخرین تولیت، خادم و کلیددار آرامگاه سعدی قبل از تجدید بنای فعلی «کربلایی سید زین العابدین چینی (حسینی نیک)» بودند. سال 1324 شعبه انجمن آثار ملی در شیراز با عضویت و دبیری استاد علی سامی تشکیل شد که یکی از ایده های اولیه آن احیای مجموعه سعدیه بود. سال 1325 براساس مصوبه دولت مقرر شد از فروش قند و شکر آزاد کارخانه قند مرودشت، کیلویی دو ریال برای ساختمان آرامگاه سعدی هزینه شود اما اقدامات عملی و جدی از سال 1327 یعنی زمانی که علی اصغرخان حکمت رئیس انجمن آثار ملی کشور و دبیر کل یونسکو در ایران بود و علی سامی نیز به عنوان دبیر انجمن آثار ملی در شیراز فعالیت میکرد، آغاز شد.

بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود تا سال 1327 برپا بود. در سال 1327 هم پس از کسب موافقت اولیه برای احیای مجموعه سعدیه، از مسیو گدار که در آن زمان مدیر باستان شناسی ایران بود دعوت شد به شیراز بیاید و نظر خود را بیان کند ولی پس از بحث و بررسی های گوناگون و براساس گزارش انجمن آثار ملی، در سال 1328 قرارداد طراحی آرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق به عنوان طراحان سعدیه آغاز بکار کردند. به این ترتیب، در اسفند 1330 ساخت بنای آرامگاه سعدی که طراحان آن ایرانی و معماران و کارگران آن نیز شیرازی بودند، با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی در باغی به مساحت 700 7 متر مربع به پایان رسید.

در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت 1331 آرامگاه سعدی با حضور دکتر محمود حسابی که در آن زمان وزیر فرهنگ بود و علی اصغر خان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان، بازرگانان و صاحب منصبان افتتاح شد. هم زمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمه سعدی که در دروازه اصفهان نصب شده بود، پرده برداری شد. این مجسمه توسط هنرمند برجسته ایرانی، استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شد و براساس گزارش مالی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن 14 هزار و 500 تومان به استاد پرداخت گشت. البته، کل هزینه ساخت سعدیه در آن سال 980 هزار تومان بود.

محسن فروغی، معمار مدرنیست ایرانی طرح آرامگاه را با همکاری علی اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران در سال 1330 طراحی نمود. ساختمان به سبک ایرانی است با 8 ستون از سنگ های قهوه ای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می شود اما در داخل هشت ضلعی است با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی. زیربنای اصلی آرامگاه حدود 257 متر مربع هست. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود برهم است که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفت. بر روی آرامگاه گنبدی از کاشی های فیروزه ای رنگ ساخته شده است. سنگهای پایه های بنا سیاه رنگ بوده و ستون ها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شده است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر هست.

سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی های فیروزه ای رنگ تزئین شد. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده است. متن یک کتیبه دیگر از «علی اصغر حکمت» است که در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داد. بنا در سمت چپ به رواقی متصل می شود که در آن هفت طاق وجود دارد که با کف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند میخورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبه ای بر سردر آن است که شاعر را معرفی می کند و شعری از خود شاعر بر کاشی های سرمه ای بر روی دیوار نوشته شده است.

قطعه هایی از کتیبه سنگی مربوط به سردر آرامگاه که متعلق به زمان کریم خان زند بوده و در اثر سانحه ای در گذشته های دور شکسته شده، هم اکنون در درون آرامگاه محفوظ مانده است. این قطعه ضمن خاک برداری خیابان برای تعمیر آسفالت از دل خاک بیرون آمد. بر روی سنگ مذکور قسمتی از شعر سعدی به خط ثلث عالی نوشته شد. در طرح جدید پس از خرید و تخریب خانه های اطراف هم آرامگاه دارای محوطه ای در حدود 10395 متر مربع شد. محوطه باغ به سبک ایرانی گل کاری، درخت کاری و باغچه بندی شده است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل با جهت شمالی جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی غربی و در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شد.

حوض ماهی هم در سمت چپ آرامگاه واقع شده و در داخل به شکل هشت ضلعی است. حوض با زیربنایی در حدود 30٫25 متر مربع با 28 پله به صحن آرامگاه وصل می شود. مشهور است که سعدی نزدیک زاویه خود حوضچه هایی از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آنها جریان داشته است. شستشو در این آب خصوصا در شب چهارشنبه سوری جزء معتقدات مردم شیراز بود. کاشی کاری های داخل حوض ماهی که به سبک عمده سلجوقی است، در سال 1372 توسط استاد کاشی کار «تیرانداز» طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردید. بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی و دو نورگیر چهار ضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانه سنتی تبدیل شد.